O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi narziyeva nargiza norkuziyevna

Kasbiy - pedagogik muloqot - pedagog va o’quvchining o’zaro zich ijtimoiy- 

psixologik aloqasi tizimi bo’lib, uning mazmuni axborotlar ayriboshlash, tarbiyaviy 

ta’sir  o’tkazish,  kommunikativ  vositalar  yordamida  o’zaro  munosabatlarini  tashkil 

etish hisoblanadi. 

Kommunikativ  sifatlarning  namoyon  bo’lishi.  Nutq  madaniyati,  mimika, 

---

 

175 

 

tashqi 

ko’rinish 

psixologik 

aloqa 

o’rnatishda 

ijobiy 

natija 

beradi. 

Suhbatdoshingizda ham shunga qarab ijobiy emotsional holatlar yuzaga keladi, bu 

esa aloqa o’rnatishda zarur omillardan hisoblanadi. Kommunikativ faoliyat aloqaga 

kirishish faoliyati hisoblanadi. 

Kasbdorning  kommunikativligiga  tashqi  ko’rinishi,  jismoniy  jihatlari,  o’zini 

tutishi,  kiyinishi  kabilar  kiradi.  Kasbdorning  batartibligi,  ozodalik,  oddiyligi, 

kirishimliligi, kiyimining ozodligi, e’tiborliligi, xayri xohligi bularning bari ishonch 

paydo  bo’lishiga,  suhbat  qilinuvchining  muloqotga  tayyor  bo’lishiga  yordam 

beradi.  Kommunikativ  aloqa  kishilar  o’rtasida  axborot  almashinuvi  zarurligiga 

asoslangan. 

Kommunikativ  aloqa  axborot  almashish  jarayoni  bo’lib,  qayta  aloqaga 

asoslangan.  Huquqni  muhofaza  qiluvchi  organlar  xodimlari  jinoyatchi  shaxslar 

bilan psixologik aloqa o’rnatishning o’ziga xos psixologik xususiyatlariga ega. 

Kommunikativ  aloqa  axborot  almashish  jarayoni  bo’lib,  qayta  aloqaga 

asoslangan.  Huquqni  muhofaza  qiluvchi  organlar  xodimlari  jinoyatchi  shaxslar 

bilan  psixologik  aloqa  o’rnatishning  o’ziga  xos  psixologik  xususiyatlariga  ega. 

Psixologik  aloqa  o’rnatishda  hamjihatlik  va  hamkorlik,  aloqa  o’rnatishda  ijobiy 

yaqinlashuv bo’lajak muloqotning samarali bo’lishiga zamin yaratadi. 

Kommunikativ qobiliyat - bu bolalar bilan muloqotda bo’lishga, o’quvchilarga 

yondashish  uchun  to’g’ri  yo’l  topa  bilishga,  ular  bilan  pedagogik  nuqtai-nazardan 

maqsadga  muvofiq  o’zaro  aloqa  bog’lashga  pedagogik  taktning  mavjudligiga 

qaratilgan  qobiliyatdir.  Pedagogik  taktning  yaqqol  ifodalaridan  biri  -  har  qanday 

pedagogik  ta’sirga  nisbatan  qo’llaniladigan  chora-tadbirlarni  (rag’batlantirish, 

jazolash,  pand-nasihat)  xis  eta  bilishdan  iboratdir.Farosatli  o’qituvchi  bolalarga 

e’tibor  berib,  ziyraklik  bilan  qaraydi,  ularning  individual  psixologik  xususiyatlari 

bilan  hisoblashadi.  “U  biz  bilan  hayron  qolarli  darajada,  ajoyib,  yaqin  do’stlarcha 

yaqin munosabatda bo’ladi”; “Bizning tarix o’qituvchimizning kuchli tomoni - har 

kimga qanday yondoshishini bilar edi»; «Eng yomoni - o’qituvchining o’quvchilar 

oldida  xushyorlik  qilishidir.  Bizning  zoologiya  o’qituvchimiz  Farida  opamlar 

shundaylardan  edi:  ular  nimaiki  qilib  bo’lsa-da,  u  bolalarni  o’ziga  qaratish  uchun 

---

 

176 

 

xushomadgo’ylik  qilardi!  Nega  ular  o’zlarini  bunchalik  kamsitib  yerga  uradi  deb 

o’ylar  edim.  Axir  ular  o’z  fanini  yaxshi  bilardiku»;  «Ibrohim  aka  esa,  qarabsanki, 

hech narsadan hech narsa yo’q, kishi diliga ozor berar, tushirib qolar yoki behudaga 

urishib, koyib berar edi». 

Pedagogik  qobiliyat.  Psixologik  tadqiqotlarda  aniqlanishicha,  o'qituvchining 

shaxsida shaxsiy  xislatlar  va  bilim,  malaka,  ko'nikmalar  sintezi  paydo bo'lar  ekan. 

Shuning uchun ham xar bir pedagog o'zining psihik xususiyatlarni chuqur anglashi 

natijasida o'zining tarbiyasi bilan shug’ulanishga olib keladi. 

4.

 

Kasbiy faoliyatdagi muloqot. O'qituvchining komunikativ bilimdonligi. 

“Sinfdagi  aloqa  tabiati.Umuman  olganda,  sinfda  samarali  aloqa,  sinfdagi 

suhbat  qanday  xususiyatlar  reestriga  ega  ekanligini  haqiqiy  sinf  davridagi  faoliyat 

kabi  anglashga  bog'liq.  Quyidagi  bo'limlarda,  biz  sinf  munozaralarini  bayon 

qilamiz,  keyin  iloji  boricha  reestrdan  qanday  samarali  foydalanish  haqida  takliflar 

bilan kuzatamiz. Har ikki bu bo'limlarda ham biz o’quvchilarning qancha yaxshiroq 

aloqa  bo'lsa,  shuncha  yaxshiroq  ta'lim  va  fikrlashi  deb  taxmin  qilamiz.  Qulaylik 

uchun, biz sinf xonasini o'qituvchilar va o’quvchilar munozarasi uchun ikki qismga 

bo'lamiz. 

O’qituvchilar  qanday  gapirishadi.  O'qituvchi  munozarasi  qo'lidan  vazifalar 

yoki  maqsadlari  bilan  bir  oz  farq  qiladi-da,  u  ham  sodir  bo'layotgan  bir  qator 

vaziyatlarda bir xillik kasb etadi. Misol uchun, ilm-fan faoliyatida batafsil aytish va 

kuzatishlardan  foydalanib,  Jay  Lemke  o'qituvchilarning  sinf  suhbatida  kuzatish 

mumkin  bo'lgan  barcha  quyidagi  strategiyalarni  aniqlangan.  Har  bir  strategiya  bir 

vaqtning o'zida muhokamaning borishi ta'sirga va o'quvchilar e'tiboriga qaratilgan, 

va bu yo'l bilan bilvosita sinfdagi xatti - harakatlarni sug'urta qilishga ham yordam 

beradi : 

-nomzod  ko'rsatish,  o'qituvchilar  tez-tez  kim  so'zini  gapiradiganligini  tanlab 

oladi. ( "Jose,X haqida nima deb o'ylaysiz? "). Boshqa tomondan, ular ko'pincha bir 

o’quvchining  nutqiga  o'z  navbatida  chek  yoki  u  tugatganida  oldin  ham  o’quvchi 

to'xtatilib qo'yiladi. ( "Rahmat, biz endi oldinga harakat qilishimiz kerak.") 

-ahamiyatli yoki keraksiz narsaga ishorasi: O'qituvchilar ba'zan bir fikr muhim 

---

 

177 

 

ekanligini  ko'rsatadi  (  «Bu  yaxshi  g'oya,  Lyla.  ").  Boshqa  tomondan,  ular  ba'zan 

ham bir fikr muhim yoki muhim emasligini ko'rsatadi 

(  "Sizning  javob  to'g'ri,  lekin  bu  men  izlayotgan  javob  emas"),  Yoki  to'liq 

tegishli ( "Biz kitob haqida gaplashib turibmiz balki siz ko'rgan kino haqida emas. 

").  ahamiyati  va  dolzarbligini  brendingi  aniq,  albatta,  asosiy  mazmunini 

mustahkamlash  uchun  yordam  beradi.  Lekin  strategiya  o’quvchilar  orasida  ham 

munosabatlarni  yaxshilashga  xizmat  qilishi  mumkin,  agar  o’quvchilar  o'rtasida 

o'qituvchi  ataylab  tinch  yoki  uyatchan  o’quvchi  tomonidan  taklif  bo'lsa  yoki 

ta'kidlaydigan bo'lsa(O'Konnor & Michaels, 1996; Cohen, va boshq, 2004). Bunday 

holda  belgi  ahamiyati  o’quvchining  ishonch  va  sinfdoshi  nazarida  baland  holatni 

ham qurish mumkin. 

-faoliyati  o'rtasidagi  charchoq  chegaralar  signali:  bir  faoliyat  ustidan  bo'lgan 

va yangi bir paytda o'qituvchilari e'lon qilgan boshlang'ich bir biz avval muhokama 

qilgan suhbat misoli. ( "Biz harakat qilishimiz kerak. Bekorchilikni ortda qoldiring 

va  imlo  va  matematika  kitoblarni  toping.  ")  Bundan  tashqari  sinfdagi  ustun  xatti 

harakatlarni  ta'minlash  uchun  chegaralar  signalizatsiyasi  tartibni  hal  qilish  uchun 

yordam berishi mumkin. Faoliyat tugatish ba'zan haddan tashqari baquvvatli bo'lib 

ketgan  o’quvchilar  orasida tartibni  tiklashga  yordam  berishi  mumkin,  bazan  yangi 

faoliyatni  amalga  oshirish  uchun  zerikib  yoki  charchagan  o’quvchilarga  turtki 

bo'lishi mumkin. 

-"test"  savollarimiz  va  o'quvchilar  javoblarini  baholash:  o'qituvchilar  tez-tez 

o’quvchilar allaqachon javobini biladigan savolli testlar berishni afzal ko'rishadi.Bu 

o’quvchilarning  javob  sifatini  yoki  to'g'riligini  baholash(Ustoz:  "6  x  7  qancha 

turadi?" O’quvchi: "42." Teacher: "Bu to'g'ri."). Test savollari, albatta o'qituvchilar 

o'quvchilar  ta'limini  baholash  uchun  yordam  beradi,  lekin  ular  ham  sinfda 

o'qituvchini  mutaxassis  sifatida  belgilashadi  va  shuning  uchun  oqimni  nazorat 

qilish  huquqiga  ega  bo'lgan  shaxs  sifatida  qarashadi.O'qituvchining  qo'shimcha 

funksiyalaridan  biri  bu  -  muloqotdir  va  bu  narsa  ular  uchun  mukammaldir.  Bu 

funksiya  birinchi  navbatda,  o'qituvchining  izohlarini  yanada  tushunarli  bo’lish 

maqsadida  xizmat  qiladi.Ayniqsa,  guruh  bilan  kechayotgan  muloqotda  ular  ham 

---

 

178 

 

insonning o'qituvchi sifatida bu jihatni qo'llayotganiga yordam beradi. 

-

 

Ovoz  tonining  balandligi:  Dars  bilan  band  bo’lganda,  o'qituvchilar  o'z 

nutqlarini  katta  bolalarga  qaratganlarida,  ovoz  tonlarini  baland  ko'tarishga 

moyildirlar. 

-

 

Diqqat  bilan  bildirish:  Sinflarda  o'qituvchilar  do'stlari  davrasidan  ko'ra  past 

ovozda, aniq va ravon gapirishlari kerak.Grammatika qoidalariga rioya qilgan holda 

so'zlashishlari talab qilinadi. 

-

 

Grammatika  va  rasmiy  nutq:  O'qituvchilar,  qoidaga  ko'ra,  rasmiy  va  to'g'ri 

deb  qabul  qilingan  so'z  boyliklari  va  grammatikadan  foydalanishlari  maqsadga 

muvofiqdir 

("Buyumlaringizni 

oling" 

deb 

aytish 

o'rniga 

"Marhamat 

buyumlaringizni  qabul  qilib  oling"  deb  murojaat  qilish).  O'qituvchining  rasmiy 

qarashlar  doirasida  so'zlashi,bu  bilan  uning  nutqini  yanada  intellektual  bo'lishini 

ta'minlaydi va natijada sinfdagi o'quvchilar e'tiborni u o'ziga qaratishga qo'l keladi. 

O’quvchilar qanday so'zlashadilar?! 

Bolalar  va  balog'at  yoshdagi  bolalar  xarakterlariga  tayangan  holda  o'z 

nutqlarini  o'zgarishini  sinfda  va  o'qituvchi  huzurida  rol  o'ynash  orqali  namoyon 

qiladilar. 

-

 

O’quvchilar o'qituvchilardan bir qancha jihatlari orqali ajralib turishadi ya'ni 

ularning bilim va ko'nikmalari, mas’uliyatlari va hokazo... 

-

 

O’quvchi muloqoti va o'qituvchi muloqotining o'xshash tomonlariga, ular bir 

maqsadga yo'nalgan hollaridir, har ikkalasi o'zlarining muloqot strategiyasini ishga 

soladilar.  O'qituvchilarga  qaraganda  o’quvchilar o'zlarining  muloqot strategiyasiga 

tayangan holda ayrim hollarda boshqalarning maqsadini bilvosita ta'qib qiladilar.”

7

                                                           

7

Kelvin 

Seifert 

va 

Rosemary 

Sutton. 

Educational 

Psychology 

Copyright © 2009 Kelvin Seifert.168-171pages.

 

---

Nazorat savollari

 

179 

 

1.

 

Kasbiy faoliyatdagi muloqot qanday xususiyatlarni o’zida namoyon 

etadi? 

2.

 

O’qituvchining o’quvchilar bilan o’zaro yaqin munosabatidan asosiy 

maqsad nima? 

3.

 

Pedagogik muloqot funksiyalariga ta’rifbering. 

4.

 

O’qituvchi muloqotini ta’minlaydiganasosiy talablar haqida o’z 

fikringizni 

bildiring. 

5.

 

O’qituvchining kommunikativ muloqot bilan bog’liq bo’lgan 

ko’nikmalari. 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. 

1.

 

O’zbekiston 

Respublikasi 

Birinchi 

Prezidentining 

«Axborot 

texnologiyalari sohasida kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish to’g’risida»gi 

Qarori. //Xalq so’zi, 2005 yil. 

2.

 

O’zbekiston  Respublikasi  Birinchi  Prezidentining  «Bozor  islohotlarini 

chuqurlashtirish 

va 

iqtisodiyotni 

yanada 

erkinlashtirish 

chora-tadbirlari 

to’g’risida»gi Farmoni. //Xalq so’zi, 2005 yil, 15 iyunb, 1-bet. 

3.

 

O’zbekiston  Respublikasi  Birinchi  Prezidentining  «Tadbirkorlik 

subyektlarini  huquqiy  himoya  qilish  tizimini  yanada  takomillashtirish  chora-

tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni. //Xalq so’zi, 2005 yil, 16-iyun, 1-bet. 

4.

 

Kelvin Seifert va Rosemary Sutton. Educational Psychology Copyright 

© 2009 Kelvin Seifert. 

5.

 

Bordavskaya N.V., Rean A.A. Pedagogika.-M.: Piter, 2004. 

6.

 

Professionalnaya  pedagogika.  Uchebnik  dlya  studentov.  -  M.: 

Pedagogika, 2002. 

7.

 

Nishonova  S.  Komil  inson  tarbiyasi:  o’rta  maxsus,  kasb-hunar  ta’limi 

muassasalari uchun qo’llanma. -T.: Istiqlol. 2003 

8.

 

G’ulomov  S.S.  va  boshqalar.  Axborot tizimlari  va texnologiyalari.  T.: 

“SHarq” nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi, 2000. 

9.

 

Egamberdiyev E., Xo’jamqulov H. Kichik biznes va tadbirkorlik. - T.: 

---

 

180 

 

10.

 

Xoshimov K. va boshqalar tahriri ostida. Pedagogika tarixi - T.: Fan, 

2001. 

11.

 

Э.

 

F.

 

F

CG

^

B

,К. К Мемедов. Kac6 психолоияси. Т. 2003 й. 

12.

 

Н. В. Гефу^^ В. Л. Лях, Е. В. Фескoвa и др. “Психология 

профессиошльного oбрaзoвaния

,,

 (сибирский федерaльный университет) СФУ, 

2010г. 

Internet resurslari 

1.

 

www.edu.uz

 

2.

 

www.ziyonet.uz

 

3.

 

www.tuit.uz