O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi narziyeva nargiza norkuziyevna

Kasbiy faoliyatdagi psixologik muhitni chet el olimlari tomonidan 

o’rganilishi. 

Umuman  olganda,  o'quv  psixologlari  nisbiy  rivojlanishga  nisbatan  bo'lgan 

---

 

206 

 

tushuntirishlarni  umumiy  ta'kidlashni  afzal  ko’radilar,  universal  va  ketma-ket,balki 

xususiy va aniq ketma-ket va koleydoskopik bo’lmagan madaniyatlar uchun (masalan, 

Woolfolk, 2006, 3-bobga qarang yoki Slavin, 2005-boblarni 8 va 9). Bunday modellar 

(ba'zan "grand nazariya" deb ataladi) qisqa rivojlantirishning bir qancha xususiyatlari 

va afzalliklari bor, bundan tashqari oxirida, odamlar, bolalar yoki o'smirlarning odatda 

qanday turlari bo'lishini tasvirlanadi. Kompleks istiqbollarni tanlash, tarbiyachilarning 

turli  xil  o’quvchilarni  samarali  va  foydali  o’qitish  va  ishlashini  hisobga  olgan  holda 

ahamiyat kasb etadi. Lekin yondashuv ham bolalarga va yoshlarga nisbatan tajribani 

umumiylashtirish  yoki  osonlashtirishga  olib  keladi.  Bu  shuningdek  ba’zi  bolalarda 

(o’rta  sinf  bolalari)  sodir  bo’lishi  kerak  bo’lgan  narsalarni  aralashtirib  tashlashi 

mumkin.  Buning  mohiyatini  tushunish  uchun,  taxminan  bir  xil  yoshdagi  bolalarni 

bolalik  kechilmalarini  tasavvur  qiling,  masalan,  qashshoqlikda  va  moliyaviy 

yetarlikcha ta’minlangan sharoitda yashayotgan bolalar. Qaysidur ma’noda, bu ikkala 

bola  rivojlanish  poydevori  bo’lgan  hissiyotlarni  his  qilmoqda,  ular  qanday 

yashashyapti buni qanday kutib olishligi kerak edi? deyishimiz  mumkin. Rivojlanish 

psixologiyasi  va  asosiysi  psixologik  rivojlanish  nazariyasi,  bu  ikki  bola  o’rtasida 

“o’xshashlik”  yoki  qisman  umumiy  zamin  bo’lmoqda.  Shunday  qilib  ilm  qarashlari 

bo’lib xizmat qilmoqda, ularda o’ziga xoslik va keng istiqbol joylashadi. 

“Maktab yillarida jismoniy rivojlanishi “Physical development during the school 

years”.  Jismoniy  rivojlanish,  jismoniy  ta'lim  o'qituvchilar  tashvishi”  deb  o'ylash 

jozibador  bo'lishi  mumkin  bo'lsa-da,  faqat  aslida  ko'p  ilmiy  vazifalar  uchun  asos 

hisoblanadi.  Birinchi  sinfda,  masalan,  bolalar  muvaffaqiyatli  qalam  bilan 

manipulyatsiya qila olishi yoki olmasligi mumkinligini bilish muhim ahamiyatga ega. 

Keyinchalik  yuqori  sinflar,  u  real  jismoniy  xijolat  da'volarini  his  qilmagan  holda 

qancha  vaqt  o’quvchilar  jimlikni  saqlab  kutib  o’tira  olishlari  mumkinligini  bilish 

muhim ahamiyatga ega. 

Bo’y va vaznda rivojlanishi - Trends in height and weight. Barcha kursda bo'lsa, 

ularning  yoshi  yoki  rivojlanishi  bilan  bog'liq  o'quvchilarni  sog'lig’ini  saqlash 

ehtiyojlari bo'lishi, ular qanday kasallik bilan kasal bo'lishi mumkin, unga oqilona va 

zarur  bo'lgan  jismoniy  qanday  harakat  kerakligini  bilish  muhim  ahamiyatga  ega. 

---

 

207 

 

Odatda yaxshi oziqlanadi, sog'lom o’quvchilar uchun bo'yi balandligi va vazn og'irligi 

va  tendentsiyalari  ko'rsatkichi  yuqori  maktab  oxiriga  qadar  maktabgacha  bir  necha 

yoshlar  davomida  o'rtacha  ko'rsatkichlar  quyidagi  jadvalda  ko'rsatilgan.  Rasmda 

maktabgacha va maktab oxirigacha bo’lgan yoshdagilarning bir qancha ko’rsatkichlar 

berilgan.  Lekin  jadval  bolalar  orasidagi  farqni  ko’rsatmaydi.  6  yoshlik  masalan, 

bolalar endi maktabni boshlaydigan vaqtda, o'rtacha bola yoki qiz bo'yi balandligi 115 

santimetr,  lekin  ba'zilari  109  va  boshqalar  125  santimetr  atrofida  bo'ladi.  6  yoshlik 

bolaning  o'rtacha  vazni  taxminan  20  kilogramm,  lekin  bazilar  16  va  24  kilogramm 

o'rtasida atrofida, ikki tomonga ham 20% ga o'zgarib turadi. 

 

O’rtacha  bo’yi  va  vaznni  nazarda  tutganda,  jadvalda  ko’rsatilmagan  boshqa 

hollar ham mavjud. Birinchidan bolalar va qizlar bolalikda bo’yi va vaznda o’xshash, 

lekin  ular  boshlang’ich  o’spirinlik  yoshida  o’zgarib  ketadi.  Ma’lum  vaqt  (10-14 

yoshlar atrofida) o’rtacha qiz bola o’g’il bolaga nisbatan balandroq, lekin uncha og’ir 

emas. Keyinchalik o’rtacha bola o’rtacha qizga nisbatan individual istisno (Malina, va 

boshq., 2004) hollardan tashqari balandroq va o’g’irroq bo’ladi. Shuning uchun ba’zi 

bolalar  orasidagi  farq  g’alati  bo’lishi  mumkin,  asosan  katta  yoshdagi  o’smirdek  va 

kichik  yoshdagi  kattalardek  ko’rinishni  xohlaganlar  orasida.  Yosh  o’smirlar 

“O’xshashlik  ”  masalasida  xavotir  olmasliklari  mumkin,  lekin  fakt  shundaki 

qizlarning  baland  bo’yi  uncha  muhim  hisoblanmaydi,  bazida  sezilmaydi  ham 

(Friedman, 2000). Ikkinchi nuqtai nazardan, bolalar o’sishi bilan, vaznining individual 

Jadval. Yaxshi oziqlanadigan o'rtacha bolalar balandligi va vazni: 

Yosh 

Bo’yi (sm) 

Vazni (kg) 

2 

85 

7.0 

6 

115 

20.0 

10 

135 

31.0 

14 

162 

52.0 

18 

169 

60.5 

3. Student development - O’quvchining rivojlanihi 

---

 

208 

 

farqi,  bo’yiga  nisbatan  tubdan  o’zgarib  ketadi.  18  yoshlik  bolalar  orasida  eng  og’ir 

vaznli bola, eng yengil vaznli boladan ikki barobar katta bo’lishi mumkin, lekin eng 

ulardan eng baland bo’yligi, eng pastidan 10 foizgagina farq qiladi. Shunga qaramay 

bo’y  va  vazn  bazi  o’smirlar  uchun  nozik  masala  bo’lishi  mumkin,  ayniqsa  qizlar  va 

ayollarga. Ko’pchilik zamonaviy jamiyat (undagi yoshlar) balan bolalar va past bo’yli 

va  ingichka  tana  tuzilishli  qizlarni  avzal  ko’radi.  Shunga  “Ijtimoiy  to’g’rilik”ka 

qaramay kopchilikka past bo’y va ozg’in emaslik taqdir bo’lgan. Shaxsiyatda ortiqcha 

vazn,  ko’p  miqdordagi  yog’li  dieta  va  kamharakat  hayot  faoliyati  zamonaviy 

jamiyatda jiddiy uammo bo’lib qoldi. Oxirgi ikki o’n yillik mobaynida ta’lim tizimi, 

jismoniy tarbiya kurslarining kamaytirilishi muammoni hissa qo’shdi. 

Shuni  yodda  tutish  kerakki  o’rtacha  bo’y  va  vazn  etnik  kelib  chiqishga  ham 

bog’liq  hisoblanadi.  Umuman  Osiyo  halqlari  bolalari  yevropa  va  Shimoliy  amerika 

bolalariga nisbatan kaltaroq bo’lishi tendensiyasi mavjud. Oxirgisi Afrika jamiyatlari 

bolalariga  nisbatan  kaltaroq  (Eveleth  &  Tanner,  1990).  Tana  shakli  ham  ancha  farq 

qiladi,  lekin  ko’p  hollarda  bu  jinsiy  rivojlanish  yuzaga  kelmaguncha  ko’rinmaydi. 

Osiyo  bolalarining  qo’llari  va  oyoqlari  ham  Afrika  bolalariga  nisbatan  kaltaroq. 

Farqlar  o’rta  darajada;  Individual  holda  katta  farqlar  bor  va  bu  narsa  ko’pincha 

o’qituvchilarga bolalarning guruhlariuni ajratish uchun bilish zarur. 

Jismoniy rivojlanish va uning o’quvchilarga ta’siri ularning jismoniy rivojlanishi 

balog’atyoshida ko’p o’zgarishlarga olib keladi. Shu bilan bir qatorda jinsiy organlari 

ichki  o'zgarishlar  kabi  qizlarda  ko'krak  o'sishi  va  o'g'il  bolalarda  jinsiy  olatni  kabi 

tashqi  o'zgarishlar,  shuningdek,  balandligi  va  og'irligi  nisbatan  keskin  borayotgan 

hollar  yuzaga  keladi.  10-11  yoshlar  atrofida  ko’pincha  bolalarda  jinsiy  tajribaning 

maktabda  va  undan  tashqari  sharoitlarda  rivojlanishi  amalga  oshadi  (McClintock  & 

Herdt,  1996).  Maktab  oxiriga  kelib,  o'g'il-qizlarning  yarimi  ularda  kamida  bir  marta 

jinsiy aloqa bo’lganligini takidlashadi, bu holda o’ziga ishonc bo’lishii qiyin, chunki 

axborotni sezgirlik va shaxsiy tajribaning kamligida. 

O’quvchilarda babalog’at va uning natijalari - Puberty and its effects on students 

Shu  bilan  birga  jinsiy  rivojlanish  davrida  ba’zi  o’smirlarning  jinsiy  roldagi 

farqlari  ham  takidlanadi.  Ba'zi  maktabda  matematika  yoki  boshqa  ilm-fanda  ustun 

---

 

209 

 

qizlar  jamoalari  mashhurligini  yoki  qiz  sifatida  jozibadorligini  cheklashdan  qo'rqib, 

ularning  ishtiyoqlari  va  fanlarda  muvaffaqiyatlarini  oldini  olishi  mumkin  (Teylor  & 

Gilligan,  1995;  Sadker,  2004).  Ilgari  sportga  qiziqmagan,,  ba'zi  yigitlar  boshqalar 

nazarida  ularning  erkakliklarini  tasdiqlash  uchun  yengil  atletikaga  o'zlarini 

bag'ishlashlari  mumkin.  Bazi  ma’lum  vaqt  oldin  bir  o’g’il-qizlar  ilmiy  va  ijtimoiy 

sohalarda birga sherik bo’lish;ari mumkin. Bunday o'zgarishlar barcha yoshlarga teng 

ravishda  va  barcha  hollarda  bir  xil  ta'sir  qilmaydi.  Individual  o’quvchi  bir  kun  yosh 

kattalar  kabi  harakat  qilishi  mumkin,  lekin  keyingi  keyingi  kundan  boshlab  yosh 

boladay  bo’lib  harakat  qilishi  mumkin.  Balog'atga  yetgan  bolalarni  o'qitish  bo'lsa, 

o'qituvchilar moslashuvchanlikka va ahamiyatlilikka javob kerak. 

Yurutuvchi ko'nikmalarini rivojlantirish -Development of motor skills 

O’quvchilarning  asosiy  vosita  qobiliyatlari  ularning  bog'cha  paytlarida 

allaqachon  rivojlanishni  boshlaydi,  lekin  hali  mukammal  muvofiqlashtirilmagan 

bo’ladi.  Besh  yashar  bolalar,  odatda  maktab  bilan  bog'liq  maqsadlar  uchun  eng 

qoniqarli  yurishlari  mumkin  (agar  bunday  bo’lmasa,  maktablar  umuman  boshqacha 

tashkil  etilishi  kerak!).  Ba'zi  besh  yasharlar  uchun,  yugurish  hali  ham  shoshqaloq 

yurish kabi o’z ko'rinadi, lekin, odatda, u yana bir yoki ikki yil ichida kelishib bo'ladi. 

Xuddi  shunday  sakrash,  yugurish,  otish  va  ilib  olishni  barcha  bolalar  aniq  bo’lmasa 

ham  bajara  olishlari  mumkin,  bu  hol  keyingi  bir  ikki  yil  ichida  sezilarli  rivojlanib 

ketadi  (Payne  &  Isaacs,  2005).  Bunday  o'zgarishlarga  odatda  ularga  tayinlangan 

jismoniy  ta'lim  faoliyati  yoki  boshqa  jismoniy  tarbiya  o'qituvchilari  yordamberadi. 

Agar bola bir yoki ikki marta odatiy rivojlanishga yurishmasa, maxsus baholash yoki 

tegishli  qo'llab-quvvatlash  muhim  ahamiyatga  ega.  Umumiy  yordam  uchun  tashkil 

tartibi 5 bob ( "Maxsus ta'lim") da tasvirlangan. 

Sinf  o'qituvchisining  jismoniy  qobiliyatlari  maxsus  e'tiborli  bo’lmasa  ham,  ular 

o’quvchilarning  o'zlari  uchun  juda  muhim  bo'lishi  mumkin.  Ularning  sinf  darajasi 

qanday  bo'lishidan  qat'iy  nazar,  qo'pol  bo'lgan  bu  haqiqatdan  xabardor  o’quvchilar 

o’zlarining  tengdoshlaridan  salbiy  hurmat  ko’rishga  kelishi  mumkin.  Sport 

musobaqalarida  mag’lub  bo’lgan  bolalar  g'oliblarga  nisbatan  kam  dilkash  bo'lishga 

moyil bo'ladi (Petlichkoff, 1996). 

---

 

210 

 

Sog’liqni saqlash va kasallik - Health and illness 

Iqtisodiy jihatdan rivojlangan jamiyatlarda jahon standartlari, bolalar va yoshlar 

tomonidan o'rtacha sog'lomlikka moyillik mavjud. Shunday bo'lsa ham, ko'p hollarda 

bu yaxshi oilalarga va qanchalik ko'p sog'liqni saqlashning mavjudligiga bog'liq. Oliy 

ta'minlangan  oilalarning  farzandlari  kam  ta’minlangan  oilalarning  bolalariga 

qaraganda jiddiy yoki hayotni xavf ostiga qo'yadigan kasalliklarga ancha kam duchor 

bo’lishadi.  Ularning  daromad  darajasidan  qat'iy  nazar,  ota-  onalar  va  o'qituvchilar 

ko'pincha  bolalar  yosh  bo'lganda  kattalarga  qaraganda  ancha  kasalliklarga  moyil 

ekanligini  ta’kidlashadi.  2004-yilda,  masalan,  hukumat  tadqiqotlari  bolalar  yiliga 

o'rtacha  6-10  marta  shamollashi,  lekin  kattalar  yiliga  faqat  2-4  deb  taxmin  quilinadi 

(allergiya  va  yuqumli  kasalliklar  milliy  instituti,  2004).  Buning  farqining  sababi 

bolalardagi immunitet  tizimi  kattalarniki kabi  rivojlanmaganligi  va bolalar  maktabda 

boshqa kasallikka chalingan bolalar bilan muloqotda bo’lishi hisoblanadi. Bolalarning 

tez-tez  kasalliklarga  bilvosita  chalinishi  natijasi,  (darvoqe,  aviakompaniya 

styuardessalar  bilan  birga!)  o'qituvchilar  ham  bo’lishi  mumkin.  Shuningdek  uncha 

sezilarli bo’lmagan kasalliklar kattalarga ham yiliga 2-4 martaning o’rniga besh marta 

shamollashga  olib  kelishi  mumkin.  "Oddiy"  kasalliklar  hayotni  xavf  ostida 

qoldirmaydi, lekin ular o’quvchilar, o'qituvchilar, uchun shuningdek, bir o’quvchining 

jismonan darsda  mavjud  bo'lmasligi  mumkinligiga  ,  maktabda ko'p  yo'qolgan  kunlar 

uchun mas'ul bo’lishi mumkin.”

8

 

Glossariy 

Individuallik - shaxsning o’ziga hos xususiyatlari bo’lib, uning namoyon bo’lish 

i  tarbiya  jarayonini  amalga  oshirishda  bola  shaxsini  puhta  o’rganish,  uning  yashash 

sharoitlaridan  etarli  darajada  habardor  bo’lish    va  ularning  hisobga  olinishini  taqozo 

etadi. 

Rivojlanish  shaxsning  fiziologik  va  intellektual  o’sishida  namoyon  bo’ladigan 

miqdor  va  sifat  o’zgarishlar  mohiyatini  ifoda  etuvchi  murakkab  jarayondir.