Kasbiy - pedagogik muloqot - pedagog va o’quvchining o’zaro zich ijtimoiy-
psixologik aloqasi tizimi bo’lib, uning mazmuni axborotlar ayriboshlash, tarbiyaviy
ta’sir o’tkazish, kommunikativ vositalar yordamida o’zaro munosabatlarini tashkil
etish hisoblanadi.
Kommunikativ sifatlarning namoyon bo’lishi. Nutq madaniyati, mimika,
175
tashqi
ko’rinish
psixologik
aloqa
o’rnatishda
ijobiy
natija
beradi.
Suhbatdoshingizda ham shunga qarab ijobiy emotsional holatlar yuzaga keladi, bu
esa aloqa o’rnatishda zarur omillardan hisoblanadi. Kommunikativ faoliyat aloqaga
kirishish faoliyati hisoblanadi.
Kasbdorning kommunikativligiga tashqi ko’rinishi, jismoniy jihatlari, o’zini
tutishi, kiyinishi kabilar kiradi. Kasbdorning batartibligi, ozodalik, oddiyligi,
kirishimliligi, kiyimining ozodligi, e’tiborliligi, xayri xohligi bularning bari ishonch
paydo bo’lishiga, suhbat qilinuvchining muloqotga tayyor bo’lishiga yordam
beradi. Kommunikativ aloqa kishilar o’rtasida axborot almashinuvi zarurligiga
asoslangan.
Kommunikativ aloqa axborot almashish jarayoni bo’lib, qayta aloqaga
asoslangan. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar xodimlari jinoyatchi shaxslar
bilan psixologik aloqa o’rnatishning o’ziga xos psixologik xususiyatlariga ega.
Kommunikativ aloqa axborot almashish jarayoni bo’lib, qayta aloqaga
asoslangan. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar xodimlari jinoyatchi shaxslar
bilan psixologik aloqa o’rnatishning o’ziga xos psixologik xususiyatlariga ega.
Psixologik aloqa o’rnatishda hamjihatlik va hamkorlik, aloqa o’rnatishda ijobiy
yaqinlashuv bo’lajak muloqotning samarali bo’lishiga zamin yaratadi.
Kommunikativ qobiliyat - bu bolalar bilan muloqotda bo’lishga, o’quvchilarga
yondashish uchun to’g’ri yo’l topa bilishga, ular bilan pedagogik nuqtai-nazardan
maqsadga muvofiq o’zaro aloqa bog’lashga pedagogik taktning mavjudligiga
qaratilgan qobiliyatdir. Pedagogik taktning yaqqol ifodalaridan biri - har qanday
pedagogik ta’sirga nisbatan qo’llaniladigan chora-tadbirlarni (rag’batlantirish,
jazolash, pand-nasihat) xis eta bilishdan iboratdir.Farosatli o’qituvchi bolalarga
e’tibor berib, ziyraklik bilan qaraydi, ularning individual psixologik xususiyatlari
bilan hisoblashadi. “U biz bilan hayron qolarli darajada, ajoyib, yaqin do’stlarcha
yaqin munosabatda bo’ladi”; “Bizning tarix o’qituvchimizning kuchli tomoni - har
kimga qanday yondoshishini bilar edi»; «Eng yomoni - o’qituvchining o’quvchilar
oldida xushyorlik qilishidir. Bizning zoologiya o’qituvchimiz Farida opamlar
shundaylardan edi: ular nimaiki qilib bo’lsa-da, u bolalarni o’ziga qaratish uchun
176
xushomadgo’ylik qilardi! Nega ular o’zlarini bunchalik kamsitib yerga uradi deb
o’ylar edim. Axir ular o’z fanini yaxshi bilardiku»; «Ibrohim aka esa, qarabsanki,
hech narsadan hech narsa yo’q, kishi diliga ozor berar, tushirib qolar yoki behudaga
urishib, koyib berar edi».
Pedagogik qobiliyat. Psixologik tadqiqotlarda aniqlanishicha, o'qituvchining
shaxsida shaxsiy xislatlar va bilim, malaka, ko'nikmalar sintezi paydo bo'lar ekan.
Shuning uchun ham xar bir pedagog o'zining psihik xususiyatlarni chuqur anglashi
natijasida o'zining tarbiyasi bilan shug’ulanishga olib keladi.
4.
Kasbiy faoliyatdagi muloqot. O'qituvchining komunikativ bilimdonligi.
“Sinfdagi aloqa tabiati.Umuman olganda, sinfda samarali aloqa, sinfdagi
suhbat qanday xususiyatlar reestriga ega ekanligini haqiqiy sinf davridagi faoliyat
kabi anglashga bog'liq. Quyidagi bo'limlarda, biz sinf munozaralarini bayon
qilamiz, keyin iloji boricha reestrdan qanday samarali foydalanish haqida takliflar
bilan kuzatamiz. Har ikki bu bo'limlarda ham biz o’quvchilarning qancha yaxshiroq
aloqa bo'lsa, shuncha yaxshiroq ta'lim va fikrlashi deb taxmin qilamiz. Qulaylik
uchun, biz sinf xonasini o'qituvchilar va o’quvchilar munozarasi uchun ikki qismga
bo'lamiz.
O’qituvchilar qanday gapirishadi. O'qituvchi munozarasi qo'lidan vazifalar
yoki maqsadlari bilan bir oz farq qiladi-da, u ham sodir bo'layotgan bir qator
vaziyatlarda bir xillik kasb etadi. Misol uchun, ilm-fan faoliyatida batafsil aytish va
kuzatishlardan foydalanib, Jay Lemke o'qituvchilarning sinf suhbatida kuzatish
mumkin bo'lgan barcha quyidagi strategiyalarni aniqlangan. Har bir strategiya bir
vaqtning o'zida muhokamaning borishi ta'sirga va o'quvchilar e'tiboriga qaratilgan,
va bu yo'l bilan bilvosita sinfdagi xatti - harakatlarni sug'urta qilishga ham yordam
beradi :
-nomzod ko'rsatish, o'qituvchilar tez-tez kim so'zini gapiradiganligini tanlab
oladi. ( "Jose,X haqida nima deb o'ylaysiz? "). Boshqa tomondan, ular ko'pincha bir
o’quvchining nutqiga o'z navbatida chek yoki u tugatganida oldin ham o’quvchi
to'xtatilib qo'yiladi. ( "Rahmat, biz endi oldinga harakat qilishimiz kerak.")
-ahamiyatli yoki keraksiz narsaga ishorasi: O'qituvchilar ba'zan bir fikr muhim
177
ekanligini ko'rsatadi ( «Bu yaxshi g'oya, Lyla. "). Boshqa tomondan, ular ba'zan
ham bir fikr muhim yoki muhim emasligini ko'rsatadi
( "Sizning javob to'g'ri, lekin bu men izlayotgan javob emas"), Yoki to'liq
tegishli ( "Biz kitob haqida gaplashib turibmiz balki siz ko'rgan kino haqida emas.
"). ahamiyati va dolzarbligini brendingi aniq, albatta, asosiy mazmunini
mustahkamlash uchun yordam beradi. Lekin strategiya o’quvchilar orasida ham
munosabatlarni yaxshilashga xizmat qilishi mumkin, agar o’quvchilar o'rtasida
o'qituvchi ataylab tinch yoki uyatchan o’quvchi tomonidan taklif bo'lsa yoki
ta'kidlaydigan bo'lsa(O'Konnor & Michaels, 1996; Cohen, va boshq, 2004). Bunday
holda belgi ahamiyati o’quvchining ishonch va sinfdoshi nazarida baland holatni
ham qurish mumkin.
-faoliyati o'rtasidagi charchoq chegaralar signali: bir faoliyat ustidan bo'lgan
va yangi bir paytda o'qituvchilari e'lon qilgan boshlang'ich bir biz avval muhokama
qilgan suhbat misoli. ( "Biz harakat qilishimiz kerak. Bekorchilikni ortda qoldiring
va imlo va matematika kitoblarni toping. ") Bundan tashqari sinfdagi ustun xatti
harakatlarni ta'minlash uchun chegaralar signalizatsiyasi tartibni hal qilish uchun
yordam berishi mumkin. Faoliyat tugatish ba'zan haddan tashqari baquvvatli bo'lib
ketgan o’quvchilar orasida tartibni tiklashga yordam berishi mumkin, bazan yangi
faoliyatni amalga oshirish uchun zerikib yoki charchagan o’quvchilarga turtki
bo'lishi mumkin.
-"test" savollarimiz va o'quvchilar javoblarini baholash: o'qituvchilar tez-tez
o’quvchilar allaqachon javobini biladigan savolli testlar berishni afzal ko'rishadi.Bu
o’quvchilarning javob sifatini yoki to'g'riligini baholash(Ustoz: "6 x 7 qancha
turadi?" O’quvchi: "42." Teacher: "Bu to'g'ri."). Test savollari, albatta o'qituvchilar
o'quvchilar ta'limini baholash uchun yordam beradi, lekin ular ham sinfda
o'qituvchini mutaxassis sifatida belgilashadi va shuning uchun oqimni nazorat
qilish huquqiga ega bo'lgan shaxs sifatida qarashadi.O'qituvchining qo'shimcha
funksiyalaridan biri bu - muloqotdir va bu narsa ular uchun mukammaldir. Bu
funksiya birinchi navbatda, o'qituvchining izohlarini yanada tushunarli bo’lish
maqsadida xizmat qiladi.Ayniqsa, guruh bilan kechayotgan muloqotda ular ham
178
insonning o'qituvchi sifatida bu jihatni qo'llayotganiga yordam beradi.
-
Ovoz tonining balandligi: Dars bilan band bo’lganda, o'qituvchilar o'z
nutqlarini katta bolalarga qaratganlarida, ovoz tonlarini baland ko'tarishga
moyildirlar.
-
Diqqat bilan bildirish: Sinflarda o'qituvchilar do'stlari davrasidan ko'ra past
ovozda, aniq va ravon gapirishlari kerak.Grammatika qoidalariga rioya qilgan holda
so'zlashishlari talab qilinadi.
-
Grammatika va rasmiy nutq: O'qituvchilar, qoidaga ko'ra, rasmiy va to'g'ri
deb qabul qilingan so'z boyliklari va grammatikadan foydalanishlari maqsadga
muvofiqdir
("Buyumlaringizni
oling"
deb
aytish
o'rniga
"Marhamat
buyumlaringizni qabul qilib oling" deb murojaat qilish). O'qituvchining rasmiy
qarashlar doirasida so'zlashi,bu bilan uning nutqini yanada intellektual bo'lishini
ta'minlaydi va natijada sinfdagi o'quvchilar e'tiborni u o'ziga qaratishga qo'l keladi.
O’quvchilar qanday so'zlashadilar?!
Bolalar va balog'at yoshdagi bolalar xarakterlariga tayangan holda o'z
nutqlarini o'zgarishini sinfda va o'qituvchi huzurida rol o'ynash orqali namoyon
qiladilar.
-
O’quvchilar o'qituvchilardan bir qancha jihatlari orqali ajralib turishadi ya'ni
ularning bilim va ko'nikmalari, mas’uliyatlari va hokazo...
-
O’quvchi muloqoti va o'qituvchi muloqotining o'xshash tomonlariga, ular bir
maqsadga yo'nalgan hollaridir, har ikkalasi o'zlarining muloqot strategiyasini ishga
soladilar. O'qituvchilarga qaraganda o’quvchilar o'zlarining muloqot strategiyasiga
tayangan holda ayrim hollarda boshqalarning maqsadini bilvosita ta'qib qiladilar.”
7
7
Kelvin
Seifert
va
Rosemary
Sutton.
Educational
Psychology
Copyright © 2009 Kelvin Seifert.168-171pages.
Nazorat savollari
179
1.
Kasbiy faoliyatdagi muloqot qanday xususiyatlarni o’zida namoyon
etadi?
2.
O’qituvchining o’quvchilar bilan o’zaro yaqin munosabatidan asosiy
maqsad nima?
3.
Pedagogik muloqot funksiyalariga ta’rifbering.
4.
O’qituvchi muloqotini ta’minlaydiganasosiy talablar haqida o’z
fikringizni
bildiring.
5.
O’qituvchining kommunikativ muloqot bilan bog’liq bo’lgan
ko’nikmalari.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1.
O’zbekiston
Respublikasi
Birinchi
Prezidentining
«Axborot
texnologiyalari sohasida kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish to’g’risida»gi
Qarori. //Xalq so’zi, 2005 yil.
2.
O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining «Bozor islohotlarini
chuqurlashtirish
va
iqtisodiyotni
yanada
erkinlashtirish
chora-tadbirlari
to’g’risida»gi Farmoni. //Xalq so’zi, 2005 yil, 15 iyunb, 1-bet.
3.
O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining «Tadbirkorlik
subyektlarini huquqiy himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni. //Xalq so’zi, 2005 yil, 16-iyun, 1-bet.
4.
Kelvin Seifert va Rosemary Sutton. Educational Psychology Copyright
© 2009 Kelvin Seifert.
5.
Bordavskaya N.V., Rean A.A. Pedagogika.-M.: Piter, 2004.
6.
Professionalnaya pedagogika. Uchebnik dlya studentov. - M.:
Pedagogika, 2002.
7.
Nishonova S. Komil inson tarbiyasi: o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi
muassasalari uchun qo’llanma. -T.: Istiqlol. 2003
8.
G’ulomov S.S. va boshqalar. Axborot tizimlari va texnologiyalari. T.:
“SHarq” nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi, 2000.
9.
Egamberdiyev E., Xo’jamqulov H. Kichik biznes va tadbirkorlik. - T.:
180
10.
Xoshimov K. va boshqalar tahriri ostida. Pedagogika tarixi - T.: Fan,
2001.
11.
Э.
F.
F
CG
^
B
,К. К Мемедов. Kac6 психолоияси. Т. 2003 й.
12.
Н. В. Гефу^^ В. Л. Лях, Е. В. Фескoвa и др. “Психология
профессиошльного oбрaзoвaния
,,
(сибирский федерaльный университет) СФУ,
2010г.
Internet resurslari
1.
www.edu.uz
2.
www.ziyonet.uz
3.
www.tuit.uz
Do'stlaringiz bilan baham: |