O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti

Marks  (Marx)  Karl  (1818-1883)  —  advokat  oilasida  tug‗ilgan,  1835 
yilda gimnaziyani tamomlab, Bonn va Berlin unisversitetlarida o‗qigan. 1837 
yilda Berlinda yosh gegelchilar to‗garagi a‘zolari b-n uchrashadi. 1844 yilda 
―Demokrit  naturfalsafasi  b-n  Epikur  naturfalsafasi  o‗rtasidagi  farq‖ 
mavzusida  yozgan  asari  uchun  unga  fal.  fanlari  d-ri  ilmiy  darajasi  berildi. 
1841-1843 yillarda M. dunyoqarashida keskin burilishlar davri bo‗ldi: Gegel 
fal.siga  doir  tanqidiy  fikrlar  shakllana  bordi  va  Feyerbax  fal.sining  ta‘siri 
kuchaya  boshladi.  U  o‗zining  ―Gegel  huquq  falsafasining  tanqidiga  doir‖ 
asarida  Gegelning  fikriga  qarama-qarshi  o‗laroq,  davlat  jamiyat  taqdirini 
belgilay  olmaydi,  balki  jamiyat  taqdirini  iqtisodiy  munosabatlar  belgilaydi, 
bunda  proletariat  jahonshumul-tarixiy  missiyani  o‗taydi  degan  g‗ayriilmiy 
xulosaga keldi. Bu g‗oya M.ning kelgusi ilmiy va siyosiy faoliyatida asosiy 
rol o‗ynadi. 1844 yildan boshlab M. bu g‗oyani o‗z safdoshi F. Engels 40 yil 
davomida,  hamkorlikda  tadqiq  va  targ‗ibqildi.  M.ning  1852  yil  5  martda 
Veydemeyerga  yozgan  xati  M.  ta‘limotining  tub  mohiyatini  ochib  beradi. 
Unda  sinflar,  sinfiy  kurashning,  proletariat  diktaturasi  va  sinfsiz  jamiyatga 

---

 
110 
o‗tish to‗g‗risidagi g‗ayriilmiy qarashlari ta‘riflangan. Ular keyinchalik jahon 
kommunistik  harakati  uchun  dasturul-amal  bo‗lib  xizmat  qilgan  edi.  bu 
masalalar  keyinchalik  M.ning  ―Siyosiy  iqtisod  tanqidiga  doir‖,  ―Kapital‖, 
―Gota programmasini tanqid‖ kabi asarlarida yoritib berilgan. XX -a.da sobiq 
SSSR  va  unga  ittifoqdosh  bo‗lgan  davlatlarda  M.  ta‘limotiga  o‗zgarmas 
qarashlar tizimi sifatida baho berilib, hatto u tomonidan aytilgan fikrlar oxirgi 
haqiqat mezoni sifatida qaralib, qator mamlakatlar o‗zlarining ichki va tashqi 
siyosatlarining  tub  asoslariga  aylantirdilar.  M.  tomonidan  ilgari  surilgan 
tarixni materialistik tushunish qoidalari insoniyatning umumiy manfaatlariga 
zid  kelayotganligi,  tarixiy  jarayonlarni  tushunishda  bir  tomonlama  talqin 
qilinishga  yo‗l  ochib  berayotganligi  ayon  bo‗lib  bormoqda.  Tarixiy 
jarayonlarni  tushunishda  M.  tomonidan  ilgari  surilgan  farmatsion  qoidalarni 
barcha  xalqlar  tarixini  o‗rganishda  birday  qo‗llab  bo‗lmasligi  yaqqol 
ko‗rindi.  M.  dunyoqarashi,  sobiq  ―sotsialistik  lager‖  deb  atalmish  butun  bir 
sistemaning mafkurasiga aylantirilgan edi. Hoz. butun dunyoda bu qarashlar, 
g‗oyalar eskirib qoldi.