O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti

Manfaat guruhlari — siyosiy maydonda alohida manfaatlarni himoya 
qilish maqsadida tuzilgan guruhlar bo‗lib, ular ko‗pincha qonun chiqaruvchi 
organlardagi vakillar — lobillar orqali harakat qilishadi. 
Manfaatli  (utilitar)  tashkilotlar  -  ba‘zan  kishilar  ma‘lum  amaliy 
sabablar,  foyda  yoki  manfaat  tufayli  tashkilotlarga  qo‗shiladilar.  Bunday 
tashkilotlar  utilitar  (manfaatli)  tashkilotlar  deb  ataladi.  Universitetlar, 
korporatsiyalar,  birlashmalar,  firmalar,  davlat  muassasalari  kishilarning 
ma‘lum  manfaatlarini qondirish uchun tuzilgan  tashkilotlarga  kiradi.  Utilitar 
(manfaatli) tashkilot erkin va majburiy tashkilotlar o‗rtasida yotadi. 
Manngeym  Karl  (1893  -  1947)  -  nemis  sotsiologi.  Uning  asosiy 
e‘tibori sotsial bilimlarga qaratildi. Olimning asarlarida tafakkur rivojlanishi 
bilan  jamiyatning  o‗zaro  bog‗liqligi  masalasr  katta  o‗rin  egallaydi. 
«Tuzilish», «o‗zaro aloqa» tushunchalari uning asarlarida muhim ahamyatga 
ega.  Tafakkur  -  bu  faoliyat  bo‗lib,  sotsial  hayot  va  uni  tashkil  etuvchi 
struktura  tizimi  bilan  chambarchas  bog‘liqdir.  Barcha  g‗oyalar,  hatto 
«haqiqat»  g‗oyalari  sotsial  yoki  tarixiy  vaziyat  ta‘sirida  vujudga  keladi  va 
rivojlanadi.  Har  bir  mutafakkir  ma‘lum  guruh  vakili  bo‗lib,  muayyan 
mavqe, hatto aniq mavqega ega va ma‘lum vazifani bajaradi. Xuddi ana shu 
uning  intellektual  salohiyatini  belgilaydi.  Odamlar  voqealarga  bo‗lgan 

---

 
108 
munosabatda abstrakt emas, birgalikda yoki bir-biriga qarama-qarshi yo‗lda 
turib  harakat  qiladilar.G‗oyalarning  ildizi  turli  tarixiy  vaqtlarda  va  sotsial 
strukturaga borib taqaladi. Shuning uchun ham, tafakkur istiqboli xarakterga 
ega  bo‗lib,  shubhasrz,  kuzatuvchi  pozitsiyasrga  ham  bog‗liqdir.  Ikki  odarn 
rasman  bir  xil  mantiqiy  qoidaga  asoslanib  ish  ko‗rsa  ham  bir  voqeani 
turlicha baholaydilar. Bu tabiiy hoi, albatta. Uning ildizi odamning tafakkur 
darajasrga borib taqaladi. 
Manngeym  tafakkur  mafkuraviy  xarakterga  ham  egadir,  deydi. 
Birovni  bir  guruhning  tafakkur  tizimi  barcha  haqiqatni  qamrab  ololmaydi. 
Balki  uning  bir  qisminigina  aks  ettirishi  mumkin.  To‗la  haqiqatni  faqat 
mustaqil ziyolidan topish mumkin; biron bir pozitsiyaga bog‘lanmagan o‗zi 
xohlagan  pozitsiyada  turish  imkoniyatiga  ega  bo‘lsagina  undan  to‘la 
haqiqatni  bilib  olish  mumkin.  Xuddi  shu  fazilati  tufayli  ziyoli  turli  xil 
mafkuralarni  yaxshi  bilgani  holda,  to‗la  haqiqatni  aytishi  yoki  o‗z 
pozitsiyasrni  ochiq  bildirishi  mumkin.  «Ijtimoiy  o‗zaro  munosabatlarning 
tafakkurga»  (empirik)  va  «bu  munosabatlarning  voqeilikka  ta‘siri» 
(nazariy) tomonlari haqida ham Manngeym qimmatli fikrlarni bildirgan. 
Manqurtlik  —  o‗zligini  anglashdan  mahrum  bo‗lgan  inson, 
jamiyatning  xususiyati;  kundalik  turmushda  o‗z  tarixini  bilmaydigan 
odamlarga  nisbatan  qo‗llaniladigan  tushuncha.  Odatda  bu  so‗z  kishilar 
tomonidan ota-ona, qarindoshlariga bemehr, ―onasini ham sog‗inmaydigan‖ 
(A.Oripov)  millatga  bemehr  odamlarga  qarata  aytiladi.  Manqurt  so‗zi 
haddan tashqari g‗ayriinsoniylik darajasini ko‗rsatuvchi tushuncha sifatida 
namoyon  bo‗ladi.  Hoz.  davrimizdagi  dolzarb  muammolardan  biri  – 
o‗zligini  yaxshi  anglaydigan  ma‘naviy  barkamol  avlodni,  milliy 
manqurtlikdan xoli bo‗lgan zamonaviy insonlarni tarbiyalashdir.