O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti

Totuvlik – jamiyatda turli xil ijtimoiy qatlam va guruhlarning turli millat, 
irq  va  dinga  mansub  kishilarning  o‗zaro  munosabatlarida,  ularning  muayyan 

---

 
179 
davlat  siyosatiga  bo‗lgan  munosabatlarida  hamfikrlilik  tamoyili  asosidagi 
umumiylikni anglatuvchi  tushunchadir. T. ijtimoiy taraqqiyotda katta ahamiyat 
kasb  etadi.  shu  bois  insoniyat  tarixida  sotsial  taraqqiyot  uchun  kurashgan 
kuchlarning  asosiy  ezgu  g‗oyalaridan  biri  jamiyat  ahli  o‗rtasida  t.ka  erishishi 
bo‗lgan. T.ka erishgan jamiyatda kishilar o‗rtasida samimiyat, mehr-muruvvat, 
oqibat  o‗zaro  yoradam,  hamkorlik,  ahillik  kabi  munosabatlar  ustivor  bo‗ladi. 
Davlat  boshqaruvida  barcha  fuqarolarning  manfaatini  ko‗zlab  ish  yuritish, 
tabiiyki,  ijtimoiy  hayotda  T.  qaror  topishining  muhim  omilidir.  T.  tinchlik, 
barqarorlik, yagona maqsad yo‗lida milliy birlashuvning ham muhim shartidir. 
Toynbi  (Toynbee)  Arnold  Jozef  —  (1889.14.4,  London  —  1975.22.10, 
York)  —  ingliz  tarixchisi,  faylasufi  va  sotsiologi.  London  un-ti  (1919-24)  va 
London  iqtisod  fanlari  maktabida  (1925—55)  prof.  Xalqaro  munosabatlar 
qirollik  in-ti  rahbarlaridan  biri  (1925—55).  ―Tarix  tadqiqot‖  12-j.,  (1934-64) 
asari  b-n  mashhur.  Tadqiqotlarida  iatidoiy  jamoa  hayotini  tahlil  qilgan.  1922 
y.dan madaniyat rivojining umumiy tarixiga oid ilmiy esh olib borgan. Asarida 
ta‘kidlashicha,  hech  qaysi  bir  xalqda  alohida  madaniy  kurtak,  embrion  iavjud 
emas.  Madaniy  yuksalish  va  tanazzul  barcha  xalqlarga  oos.  Lekin  bu  jarayon 
turli  xalqlarda  turli  shakl  va  ko‗rinishlarda  yuz  beradi.  Madaniy  taraqqiyotni 
hech qanday sxema va jadvallarga solib bo‗lmaydi. Chunki sivilizatsiyalarning 
paydo  bo‗lishi  va  tanazzuli turli  mintaqalarda,  turli  xalqlarda  turlicha  kechadi. 
T.  bashariyat  tarixini  o‗rganishga  sivilizatsion  yondashuvning  asoschisi 
hisoblanadi. Uning fikricha, tarix o‗ziga xos xususiyatlarga ega bo‗lgan alohida 
sivilizatsiyalar  tarixidan  iborat.  ―Tarixni  bilish‖  asarida  u  insoniyat  tarixida  ―! 
sivilizatsiya  bo‗lganini  ko‗rsatib,  ularning  iiqdorini  13  taga  keltirdi. 
Sivilizatsiyalar  orasida  O‗rta  Osiyo  sivilizatsiyasiga  alohida  o‗rin  ajratgan. 
Asarda  ko‗rsatilishicha,  har  bir  sivilizatsiya  o‗z  taraqqiyotida  bir  necha 
bosqichdan  o‗tadi.  Ular  paydo  bo‗lish,  o‗sish,  tanazzul  va  barham  topish 
bosqichlarini  boshdan  kechiradilar  va  o‗z  o‗rinlarini  yangi  sivilizatsiyalarga 
bo‗shatib  beradilar.  T.  ijtimoiy  taraqqiyotdagi  qaytarilishlarning  empirik 
qonunlarini asoslashga harakat qildi. Sivilizatsiyalarni  
rivojlantiruvchi kuch, T. talqinida ijodiy elita yoki ozchilikdan iborat. Bu 
ozchilik  tarixning  chaqiriqlariga  javob  berar  ekan,  befarq  ko‗pchilikni  o‗z 
ortidan ergashtiradi. Tarix chaqirig‗iga o‗z vaqtida va to‗g‗ri javob bera olgan 
elita ko‗pchilikning olqishlariga erishadi va shu to‗lqinda u hokimiyat tepasiga 
keladi. Vaqt o‗tishi b-n hokimiyat tepasidagi elita tarix chaqiriqlariga javob bera 
olmay  qoladi.  Endi  u  jamiyatni  o‗z  obro‗si  b-n  emas,  kuch  yordamida 
boshqarishga  o‗tadi.  Bunday  elita  urushlar,  tabiiy  ofatlar  yoki  ko‗pchilikning 
noroziligi  nababli  hokimiyat  tepasidan  ag‗darib  tashlanadi.  T.,  jamiyat 
tarahhiyotining  asosiy  sabablaridan  biri,  deb  ma‘naviy  yuksalishni  ko‗rsatgan 
edi.  Insoniyat  ibtidoiy  animistik  dinlardan  olamshumul  dinlarga,  ulardan  esa 
yagona sinkretik dinga o‗tish orhali tarahhiyotga erishadi. T. ta‘limoti moqiyat 
e‘tibori  b-n  evropotsentrizmga  harshi  haratilgan  edi.  Rivojlangan  g‗arb  b-n 

---

 
180 
rivojlanayotgan  mamlakatlar  o‗rtasidagi  tafovut  va  ziddiyatni  ma‘naviy 
yangilanish,  merkantilizm  va  moddiyunchilik  fal.sidan  voz  kechish  orhali  qal 
hilish mumkin. T.ning fal-iy harashlari 20-a. 2-yarmidagi ijtimoiy fal-iy ohimlar 
rivojiga sezilarli ta‘sir ko‗rsatdi.