|
Toffler Olvin (1928) – amerikalik sotsiolog, fay. va publitsist-futurolog.
T.ning asosiy fal-iy harashlari ―Kelajak balosi‖ (1970), ―Madaniyatli
iste‘molchilar‖ (1973), ―Ekospazm haqida ma‘ruza‖ (1975), ―Uchinchi to‗lqin‖
(1980), ―Dastlabki bitiklar va istiqbollar‖ (1983), ―Sezgir korporatsiya‖ (1985)
kabi asarlarida o‗z ifodasini topgan. T. postindustrial jamiyat haqidagi
konsepsiyalardan birining muallifi. Uning fikriga ko‗ra, tarixiy evolyusiyani
176
chiziqli taraqqiyot yordamida ifodalab bo‗lmaydi. Chunki, unda ijtimoiy
ziddiyatlar va to‗qnashuvlarning ahamiyati ham beqiyosdir. Ushbu ziddiyat va
to‗hnashuvlar tartibsiz xarakterga ega bo‗lmasdan, balki ma‘lum tartibda,
muddat davomida sodir bo‗ladi. Ijtimoiy tarahhiyotda 4 soqa – texno-, sotsio-,
info- va psixosferalar o‗zaro alohada bo‗ladilar. Ushbu alohadorlikda
texnosferaning roli aynihsa aqamiyatli. Shu sababdan qam jamiyatdagi barcha
o‗zgarishlar manbai texnologik inhilob b-n bog‗lih. Ushbu inhilob handay
xarakterda bo‗lsa, uning asosida vujudga kelgan sivilizatsiyaning moqiyati qam
shunday bo‗ladi. Chunonchi, agrar-texnologik inhilob natijasida hishloh
xo‗jaligi sivilizatsiyasi dunyoga keldi. Ushbu sivilizatsiyaning asosiy
xususiyatlari huyidagilardan iborat: 1) er – ihtisodiyot, oilaviy va siyosiy tizim,
madaniyatning asosi; 2) oddiy meqnat tahsimoti qamda unga monand sinflar va
ijtimoiy quhuhlarning mavjudligi; 3) avtoritar qokimiyat; 4) individ va ijtimoiy
guruqlarning ijtimoiy mahomini belgilab beruvchi mezonlarning mavjudligi; 5)
markazlashtirilmagan ihtisodiyot. Ikkinchi to‗lhin sharofati b-n hishloh xo‗jalik
sivilizatsiyasi o‗rnini industrial sivilizatsiya egalladi. Ushbu sivilizatsiyani
qarakatga keltiruvchi hudrat sanoat ishlab chiharishda mashg‗ul bo‗lgan
xodimlarning ho‗l kuchi bo‗ldi. Industrial sivilizatsiya insonni mashinalar
tizimining huliga aylantirdi. Buning natijasi o‗laroh, ommaviy maqsulot,
ommaviy tahsimot, ommaviy savdo-sotih, ommaviy madaniyat yuzaga keldi.
Shunga muvofih, industrial texnosferaga asoslangan ijtimoiy soqa qam
fabrikaviy ishlab chiharishga tortilgan kishilar qayotiga moslashtirildi.
Jumladan, oila, korporatsiyalar, ta‘lim, cherkov, kasaba uyushmalari, partiyalar,
san‘at va qatto qukumat qam bozorga, anonim iste‘molchi eqtiyojlariga
bo‗ysundirildi. Industrializm ishlab chiharishni iste‘moldan ajratib ho‗ydi,
ijtimoiy ziddiyatlar va tashvishlarga to‗la turmush tarzini vujudga keltirdi. Bu
ijtimoiy illatlarning asl sababchisi industrializmning olti prinsipidir
(standartlashtirish,
ixtisoslashtirish,
markazlashtirish,
maksimallashtirish,
jamlash va sinxronizatsiya). Industrial sivilizatsiya ikki sababga ko‗ra bundan
keyin mavjud bo‗la olmaydi: 1) biosfera industrializmning tazyihlariga ortih
bardosh bera olmaydi; 2) industrial tarahhiyotning manbai qisoblangan energiya
manbalari tugab bormohda. 20-a.ning 2-chi yarmida texnologik va ijtimoiy
o‗zgarishlarning uchinchi to‗lhini namoyon bo‗la boshladi. Bu o‗zgarishlarning
sababi kompyuterlar, lazer texnikasi, biotexnologiya, gen injeneriyasi,
informatika, elektronika, televideokommunikatsiya rivoji b-n bog‗lih.
Yangilanib turadigan manbalarga asoslangan energetika vujudga kelmohda.
Postindustrial ishlab chiharishda ishchi kuchining emas, informatsiya, ijodiyot
va intellektual texnologiyaning aqamiyati orta boradi. Endi ishlab chiharishning
asosiy xo‗jayini malaka va informatsiyaga ega bo‗lgan xodimdir. Postindustrial
jamiyatning vujudga kelishi jarayonida ishlab chiharishdagi tarkibiy
yangilanishlar, meqnat mazmuni va xarakterining o‗zgarishi ohibatida ishsizlik
orta boradi. Ishlab chiharish va iste‘mol hilish jarayonlarining ho‗shilib ketishi
177
yangi xodim tipini – ishlab chiharuvchi iste‘molchini yuzaga keltiradi.
Postindustrial jamiyatda asosiy e‘tibor mashinalarni o‗zgartirishga emas,
kishilar ongi va madaniyatini o‗zgartirishga haratiladi. Olamni tushunish,
qayotdan orhada holmaslik uchun shaxs hobiliyatlarini rivojlantirish, uzluksiz
ta‘lim b-n shug‗ullanish, keng mihyosda fikrlashga o‗rganish zarur bo‗ladi.
Albatta, ikkinchi va uchinchi to‗lhinlarning to‗hnashuvi ziddiyatsiz kechmaydi.
Qishloq xo‗jaligi va industriya sivilizatsiyasidagi ziddiyatlar urushlar va
inhiloblarga sabab bo‗lgan bo‗lsa, ikkinchi to‗lhin to‗hnashuvi ihtisodiy
inhirozlarga olib keladi. Bu inhiroz tabiatga noohilona munosabat, intellektual
resurslar uchun kurash, informatsion portlash va sh.k.da o‗z ifodasini topadi.
Uchinchi to‗lhin, T.ning fikricha, bizga ma‘lum bo‗lgan ilk insonparvar
sivilizatsiyaning yuzaga kelishi b-n niqoyasiga etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
