O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti

partiyalar o‗rtasida kelib chiqishi ham mumkin. 
Nolegal  —  qonunsiz,  qonun  taqiqlab  qo‗ygan,  qonunni  cheklab 
qilingan, yashirin. 
Noosfera  –  aql-idrok  sohasi  yoki  biosferaning  shunday  bir  holatiki, 
bunda odamlarning oqilona faoliyati biosfera rivojlanishining muhim omiliga 
aylanadi.  
Noumen – mushohada yo‗li bilan anglash mumkin bo‗lgan mohiyat.  
Noverbal  muloqot  —  individlar  o‗rtasida  nutq  va  tildan  umuman 
foydalanmay,  yuz  mimikasi,  tana  a‘zolari  harakati  va  holati  vositasida 
muloqotga kirishish. 
Nodavlat  tuzilmalar  —  dunyo  tizimida  muhim  rol  o‗ynayotgan 
xalqaro (nodavlat) agentliklar. 
Noformal iqtisodiyot — pul muomalasining rasmiy doirasidan chetda 
bajariladigan iqtisodiy operatsiya. 
Nufus  (aholi)  —  muayyan  hudud,  mintaqa,  mamlakat  yoki 
sayyoramizda yashayotgan odamlarning yig‗indisi (insoniyat). N. alohida fan 

---

 
132 
sohasi  bo‗lgan  demografiyaning  tadqiqot  ob‘ekti,  predmetidir.  (qar. 
Demografiya).  Demografiya  tushunchasi  aholining  joylashishi,  miqdoriy 
o‗sishi,  tarkibiy  o‗zgarishlarining  qonuniyatlarini  tadqiq  qilish  uchun  1855 
y.da  Fransuz  olimi  A.Giyar  tomonidan  muomalaga  kiritildi.  Shuningdek, bu 
fan  aholining  miqdoriy  va  sifat  jihatidan  o‗zgarishlarni  muayyan  siyosiy 
maqsadlar  b-n  muvofiqlashtiruvchi  demografik  siyosatning  nazariy 
asoslarini,  aholining  miqdoriy  o‗sishi  va  o‗zgarishlari  to‗g‗risidagi  ilmiy 
bashorat  qilish  usullari  va  h.k.larni  ham  o‗z  ichiga  oladi.  Demografiya 
tug‗ilish  va  o‗lim,  nikoh  va  ajralishni,  savodxonlik  darajasi,  ijtimoiy-sinfiy 
struktura, aholining milliy, irqiy tarkibi, tili, aholi migratsiyasi, urbanizatsiya 
va deurbanizatsiya jarayonlarining tub sabablarini o‗rganishni ham o‗z oldiga 
vazifa  qilib  qo‗yadi.  G‗arbda  aholishunoslik  fani  N.  o‗zgarishlarini  asosan 
biologik  yoki  geografik  omillar  b-n  bog‗lab  tushuntirishga  urinadilar.  Eng 
ko‗p  tarqalgan  qarashlardan  biri  maltuschilik  bo‗lib,  unda  aholi  turmush 
darajasi pastligining tub sababi sifatida aholining tug‗ilishi hisobiga stixiyali 
tarzdagi 
ko‗payishi 
ko‗rsatiladi. 
Shuningdek, 
geografik 
muhit 
(Sh.Monteskyo),  ya‘ni  aholi  ko‗payishiga  hal  etuvchi  ta‘sir  o‗tkazadigan 
mo‗‗tadil  tabiiy  shart-sharoit  deb  hisoblaydigan  qarashlar  ham  keng 
tarqalgan.Keyingi  paytlarda  er  shari  N.ining  o‗zgarishida  ijtimoiy  omilning 
hal  qiluvchi  roli  to‗g‗risidagi  qarashlar  keng  yoyilmoqda.  Xususan,  Rim 
klubi  a‘zolari  (J.Forrester,  D.  Medous,  Mesorovich-Pestel,  Yan  Tinbergen, 
A.King  va  b.lar)  ilgari  tabiiy  omillar  deb  tushunilgan  faktorlarning  ham  tub 
asosida ijtimoiy omillar yotishini ko‗rsatib berdilar. Mas.: kishilar tomonidan 
ishlab chiqarish sohasi doirasiga kiritilgan jo‗g‗rofiy maydon kengayishining 
asosida,  birinchi  navbatda,  miqdoriy  jihatdan  tobora  ko‗payib  borayotgan 
aholi ehtiyojlarini to‗laroq qondirishga bo‗lgan intilish yotadi. o‗z navbatida, 
aholining ko‗payishi esa sun‘iy (ijtimoiy) muhitning yanada mo‗‗tadillashuvi, 
qulayligi  asosida  ham  yuz  beradi.  Yer  yuzi  aholisining  ko‗payishi  har  doim 
ham  bir  xil  suratda  kechmagan.  Agar  yer  yuzida  ilk  sivilizatsiyalar  davrida 
mil.av.  oldingi  5-4  ming  y.liklarda  25  mln.  kishi  yashagan  bo‗lsa,  mil.  I-a.i 
boshlarida bu ko‗rsatkich 230 mln.ga etgan. Mil. 2-ming y.ligi boshlarida 305 
mln. kishini tashkil etgan bo‗lsa, (1800 y.) da esa bu miqdor 911 mln. kishini 
tashkil etdi. XX-a.ning eng muhim belgilaridan biri, shubhasiz, ―demografik 
portlash‖ hodisasidir. XX-a. o‗zidan oldingi asrlardan aholi miqdorining o‗ta 
tez sur‘atlar b-n ko‗payishi b-n ajralib turadi. Agar 1900 y.da yer yuzi aholisi 
1652  mln.  bo‗lgan  bo‗lsa,  bu  ko‗rsatkich  1999  y.  (13  oktyabr)  6  mlrd. 
kishidan  oshib  ketdi.  XXI-a.ga  kelib  barcha  mamlakatlarda  aholining  o‗sish 
darajalarini o‗rganishni o‗zida mujassamlashtiruvchi demografik siyosat olib 
borilmoqda.  Chunki,  mamlakatlarning  taraqqiyotiga  ta‘sir  etayotgan  asosiy 
omillardan  biri  aynan,  aholining  tabiiy  ko‗payishining  yuqori  sur‘ati 
hisoblanadi.  SHuning  uchun  aholining  tabiiy  o‗sishini  mo‗‗tadillashtirishga 

---

 
133 
qaratilgan  BMT  qoshidagi  maxsus  oilani  rejalashtirish  qo‗mitasi  bir  necha 
o‗n  yillardan  buyon  faoliyat  ko‗rsatmoqda.  1992  y.dan  boshlab  BMTning 
teng  huquqli  a‘zosi  sifatida  e‘tirof  etilgan  mamlakatimiz  ham  oilani 
rejalashtirish  qo‗mitasiga  a‘zo  bo‗ldi.  o‗zbekistonda  o‗tkazilayotgan 
demografik  siyosatning  tub  maqsadi  aholining  ma‘naviy  va  jismoniy 
barkamol bo‗lishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan.