O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

 
 1.4. Xalqaro mehnat taqsimoti va unga ta’sir etuvchi omillar 
Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlarning mohiyati, ma’nosini 
ko’rsatuvchi asosiy ko’rsatkichlardan biri xalqaro mehnat taqsimotidir. Dunyoning 
barcha mamlakatlari u yoki bu jihatdan xalqaro mehnat taqsimotiga (XMT) 
qo’shilgan. Uning chuqurlashuvi ilmiy-texnika inqilobining (ITI)ning ta’siri ostida 
bo’lgan ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishidan kelib chiqadi. 
Xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etish davlatlarga qo’shimcha iqtisodiy 
samara berib, o’z extiyojlarini eng kam harajatlar bilan to’liqroq qondirish imkonini 
beradi. 
Mehnat taqsimoti – bu tarixan belgilangan ijtimoiy mehnat tizimidir. U jamiyat 
rivojlanishi jarayonida faoliyatning sifat jihatdan differentsiatsiyasi natijasida kelib 
chiqadi. 
Mehnat taqsimoti turli shakllarda namoyon bo’ladi. Xalqaro iqtisodiy 
munosabatlar kursida xalqaro mehnat taqsimoti o’rganiladi. 
Xalqaro mehnat taqsimoti mohiyati ishlab chiqarish jarayonining mehnat 
faoliyatini turli shakllarining ixtisoslashuvi va ularning kooperatsiyalashuvida, 
o’zaro hamkorligida namoyon bo’ladi. Mehnat taqsimotini faqat ajratish jarayoni 
sifatida emas, balki, jahon miqyosida mehnatni birlashtirish yo’li sifatida ham 
ko’rish mumkin. 
Xalqaro mehnat taqsimoti davlatlar o’rtasida mehnatning ijtimoiy-xududiy 
taqsimotining darajasi hisoblanadi. U alohida bir davlatlar ishlab chiqarishlarining 
ixtisoslashuviga asoslanadi. 
Jahon xo’jaligini rivojlantirish uchun birinchi navbatda ishlab chiqarishda 
mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishda samaradorlikni ko’tarish, 
shuningdek ishlab chiqarishda harajatlarni kamaytirishga intilish zarur. Xalqaro 
mehnat taqsimotini rivojlanishi jarayonida asosiy narsa, bu shu jarayonning har bir 
ishtirokchisi o’zining XMTdagi ishtirokidan iqtisodiy foyda qidirishi va topishidir. 
Har qanday davlatning xalqaro almashuv jarayonida xalqaro mehnat 
taqsimotining ustunliklarini amalga oshirishi – birinchidan, eksport qilinayotgan 

---

tovar va xizmatlarning tashqi va ichki bozor narxlaridagi farqni olish; ikkinchidan, 
arzonroq bo’lgan importdan foydalanib, milliy ishlab chiqarishdan voz kechgan 
holda ichki harajatlarni kamaytirish imkonini beradi. 
Jahon xo’jaligini tizim sifatida ko’rib chiqqanda XMTni bu tizimni tashkil 
qilgan birlashtiruvchi asos deb ko’rish mumkin. 
Jahon iqtisodiyotida sanoati rivojlangan davlatlarning ishlab chiqarishi ko’p 
holatlarda tashqi iste’molchilarga, ichki talab esa importga yo’nalgan bo’ladi deb 
taxmin qilinsa, rivojlanayotgan davlatlarda esa ichki bozorning nisbatan tez, lekin 
ekstensiv kengayishi taxmin qilinmoqda. 
Xullas, XX-XXI asrlar bo’sag’asida jahonda misli ko’rilmagan iqtisodiy, 
siyosiy, ijtimoiy jarayonlar ro’y bergan bo’lib, ular albatta xalqaro mehnat 
taqsimotini rivojlanishiga o’zining sezilarli ta’sirini ko’rsatgan edi.