O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi navoiy kon-metallurgiya kombinati Navoiy Davlat Konchilik Instituti Energo-mexanika fakulteti mustaqil ishi mavzu: Qarshilik termometrlarini konstruksiyalash Guruh: 7-19 Bajardi: Asanov a qabul

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI


Navoiy kon-metallurgiya kombinati
Navoiy Davlat Konchilik Instituti
Energo-mexanika fakulteti


MUSTAQIL ISHI


Mavzu: Qarshilik termometrlarini konstruksiyalash

Guruh:7-19
Bajardi: Asanov A
Qabul qildi: Mahmudov G'

Navoiy-2022 yil

Reja:
1.Temperaturani qarshilik termometrlari bilan o‘lchashning nazariy asoslari
2.Platinali qarshilik termometrlari (TSP),
3.Mis qarshilik termometrlari (TSM)

Qarshilik termometrlarining ishlash printsipi, metall o`tkazgichlarning elektr

qarshiligini temperatura o`zgarishi bilan o`zgarishiga asoslangan. Metallarda

temperatura ortishi bilan ularning elektr qarshiliklari ortadi. Qarshilik

termometrlarining afzalligi quyidagilardir: o`lchashdagi yuqori aniqlilik;

temperaturani kichik diapazonda o`lchash mumkinligi; axborotni masofaga

uzatishni va avtomatik ravishda yozib borishning mumkinligi.

Qarshilik termometri materialiga quyidagi talablar qo`yiladi:

1) Fizik va kimyoviy xususiyatlarning temperatura o`zgarishi bilan

o`zgarmasligi (xususan, termometr qarshiligini temperaturadan bog`lig`ligini

o`zgarmasligi);

2) O`lchov asbobi sezgirligini oshirish uchun, qarshilik termometri materiali

elektr qarshiligi temperatura koeffitsienti yuqori bo`lishi kerak;

3). Termometrni kichik razmerda tayyorlash maqsadida, o`tkazgich katta

solishtirma qarshilikga ega bo`lishi kerak;

4). Tayyorlanadigan termometrlarni o`zaro almashinuvchanligini ta`minlash

maqsadda metallni toza xolda olish mumkin bo`lishi kerak.

Toza xolda olish mumkin bo`lgan metallardan qarshilik termometrlari

tayyorlashga yaroqligi platina (pt) va mis (Cu) qisoblanadi.

Eng yaxshi material bo`lib platina qisoblanadi, chunki u oksidlanish

muxitida kimyoviy inert bo`lib, uni toza xolda olish mumkin. Platinining elektr

qarshiligi temperatura koeffitsienti -3,94.10-3

grad-1

va solishtirma qarshiligi -

0,099 om mm2

/m.

Platinali qarshilik termometri yordamida temperaturani -2000C+6500C

chegarada o`lchash mumkin. Platinani Rt qarshiligi temperaturani 0

0C+6500C

chegarasida quyidagi tenglama bo`yicha aniqlanadi

Rt = R0 (1+At+Bt2

)

A va B - o`zgarmas koeffitsientlar, ularning qiymati graduirovkalashda

aniqlanadi;

R0 - 0

0C dagi qarshilik.

Platinali qarshilik termometri (TSP-1, Gr21) qurilmasini ko`ramiz (rasm-

3.1).

100x10x0,3 mm o`lchamli, yon tomonida tish ko`rinishida qirqilgan,

slyudali plastinkadan (1) tayyorlangan karkasga bifillyar ravishda 2 m uzunlikdagi,

0,007 diametrli platina simi (2) o`ralgan. Platina o`ramlari uchiga ulash

korobkasidagi latun qishichlarga ulash uchun ikkita chiqish-kumush simlari (3)

kovsharlangan.

Slyudali plastinka o`ramlari bilan o`zidan kengroq bo`lgan slyudali

yopqichlar (4) bilan ikki tomondan izolyatsiyalanib umumiy paket ko`rinishida

kumush lenta (5) bilan bog`langan.

Bu sezgir element alyumin idishga-vkladishga (6), u esa, alyumindan

yasalgan trubasimon qobig`ga (7) tushiriladi. Kumush chiqish simlari forforli

busalar (8) bilan izolyatsiyalangan.

Sezgir elementli 7-qobig` po`lat ximoya idishiga joylanadi. Apparat va

trubalarda o`rnatish uchun po`lat ximoya idishiga shtutser kovsharlanadi. Po`lat

ximoya idishining tepa qismida tashqi ulash simlarini ulash uchun qishichlar

joylashtirilgan korobka mavjud

Mis qarshilik termometrlari qam ba`zi afzalliklarga ega: arzonligi, toza xolda

olishning onsonligi, qamda yuqori elektr qarshiligi temperatura koeffitsientiga

egaligi (4,26 10-3

grad-1

).

Kamchiligi – solishtirma qarshiligining kichikligi 0,017 om mm2

/m va

yuqori temperaturada oson oksidlanishi.

SHuning uchun mis qarshilik termometrlarining ishlatilish diapazoni

cheklangandir (-500C + 1800C).

–50+1800C intervalda mis qarshiligini temperaturadan t bog`liqligi quyidagi

tenglama orqali ifodaladi

Rt = R0(1+



t)

 - elektr qarshiligi temperatura koeffitsienti (grad-1

).

Platinali va misli standart qarshilik termometrlari (TSP i TSM) ishlab

chiqariladi. 00C dagi bu termometrlar qarshiligi (R0) xar xil qiymatlarga ega va shu

sababli xar xil graduirovkali qarshilik termometrlari ishlab chiqariladi.

Platinali qarshilik termometrlari (TSP), graduirovkasi Gr 20, 0C dagi

qarshiliga R0=10 om; Gr-21, 0C dagi qarshiliga R0=46 om va Gr22, 0C dagi

qarshiliga R0=100 om, shuningdek 50P, 0C dagi qarshiliga R0=50 om i 100P 0C

dagi qarshiliga R0=100 om. 100x10x0,3 mm o`lchamli, yon tomonida tish ko`rinishida qirqilgan,

slyudali plastinkadan (1) tayyorlangan karkasga bifillyar ravishda 2 m uzunlikdagi,

0,007 diametrli platina simi (2) o`ralgan. Platina o`ramlari uchiga ulash

korobkasidagi latun qishichlarga ulash uchun ikkita chiqish-kumush simlari (3)

kovsharlangan.

Slyudali plastinka o`ramlari bilan o`zidan kengroq bo`lgan slyudali

yopqichlar (4) bilan ikki tomondan izolyatsiyalanib umumiy paket ko`rinishida

kumush lenta (5) bilan bog`langan.

Bu sezgir element alyumin idishga-vkladishga (6), u esa, alyumindan

yasalgan trubasimon qobig`ga (7) tushiriladi. Kumush chiqish simlari forforli

busalar (8) bilan izolyatsiyalangan.

Sezgir elementli 7-qobig` po`lat ximoya idishiga joylanadi. Apparat va

trubalarda o`rnatish uchun po`lat ximoya idishiga shtutser kovsharlanadi. Po`lat

ximoya idishining tepa qismida tashqi ulash simlarini ulash uchun qishichlar

joylashtirilgan korobka mavjud

Mis qarshilik termometrlari qam ba`zi afzalliklarga ega: arzonligi, toza xolda

olishning onsonligi, qamda yuqori elektr qarshiligi temperatura koeffitsientiga

egaligi (4,26 10-3

grad-1

).

Kamchiligi – solishtirma qarshiligining kichikligi 0,017 om mm2

/m va

yuqori temperaturada oson oksidlanishi.

SHuning uchun mis qarshilik termometrlarining ishlatilish diapazoni

cheklangandir (-500C + 1800C).

–50+1800C intervalda mis qarshiligini temperaturadan t bog`liqligi quyidagi

tenglama orqali ifodaladi

Rt = R0(1+



t)

 - elektr qarshiligi temperatura koeffitsienti (grad-1

).

Platinali va misli standart qarshilik termometrlari (TSP i TSM) ishlab

chiqariladi. 00C dagi bu termometrlar qarshiligi (R0) xar xil qiymatlarga ega va shu

sababli xar xil graduirovkali qarshilik termometrlari ishlab chiqariladi.

Platinali qarshilik termometrlari (TSP), graduirovkasi Gr 20, 0C dagi

qarshiliga R0=10 om; Gr-21, 0C dagi qarshiliga R0=46 om va Gr22, 0C dagi

qarshiliga R0=100 om, shuningdek 50P, 0C dagi qarshiliga R0=50 om i 100P 0C

dagi qarshiliga R0=100 om.

Mis qarshilik termometrlari (TSM) graduirovkasi Gr23, 0C dagi qarshiliga

R0=53 om i Gr24, 0C dagi qarshiliga R0=100 om, shuningdek 50M, 0C dagi

qarshiliga R0=50 om va 100M 0C dagi qarshiliga R0=100 om.

Konstruktsiyasi xar xil qarshilik termometrlari ishlab chiqariladi.

TSP I - o`lchash chegarasi -0+5000C, ishchi bosim 40 bar (kgs/sm2

)gacha,

qo`zg`almas shtutserli ko`rinishda ishlab chiqariladi.

TSP III - o`lchash chegarasi -0+5000C, atmosfera bosimida qo`zg`aluvchi

shtutser ko`rinishida ishla chiqariladi. Inertsiyasi 4 minutgacha.

Sushestvuyut i drugie konstruktsii termometrov soprotivleniy (lepestkovie,

pressovannie, steklovannie), kotorie menee inertsionni po sravneniyu s

predidushimi termometrami.

TSP- XXI, TSP-XXII o`lchash chegarasi -0+5000C, ishchi bosim 250 bar

(kgs/sm2

)gacha, inertsiyasi – 1 min. 20 sek;

TSM-X (Gr23), o`lchash chegarasi –50+1000C, ishchi bosim 40 kgs/sm2

;

TSM-XIV (Gr23), o`lchash chegarasi –50+1000C, ishchi bosim atmosfera

bosimi;

TSM-XI (Gr23), o`lchash chegarasi –50+1000C, ishchi bosim 40

kgs/sm2

gacha;

TSM-239 (Gr23), o`lchash chegarasi –50+1000C, ishchi bosim 25

kgs/sm2

gacha;

TSM- XII (Gr23), o`lchash chegarasi –50+1000C, ishchi bosim atmosfera

bosimi.

Qarshilik termometrlarining ko`p modifikatsiyalari ishlab chiqariladi. Ular

bir biridan sezgir element kostruktsiyasi, ximoya idishi, ishlatilish shart-sharoitlari

bilan farqlanadi.

Shuningdek yarim o`tkazgichli qarshilik termometrlari-termorezistorlar qam

ishlab chiqariladi. Ular, marganets, mis, kobal’t va nikel oksidlarini preslab yuqori

temperaturada ishlov berib tayyorlanadi. Termorezistorlar teskari elektr qarshiligi

temperatura koeffitsientiga ega, shuning uchun ularda temperatura oshganda

ularning elektr qarshiliklari kamayadi.

Silindr ko`rinishida, tsilindr ximoyalangan va busikli ko`rinishda ishlab

chiqariladi.

MMT termistorlarimarganets va mis qotishmalaridan tayyorlanadi.

Termistorlarning asosiy kamchiligi, xarakteristikalarining xar xilligi sababli

ularning o`zaro almashtirish imkonining yo`qligi. Bunda, ularda nominal

qiymatdan chetlashish



20% ni tashkil etadi.

Qarshilik termometrlari bilan ishlaydigan ikkilamchi o`lchov asboblari

sifatida muvozanatlangan avtomatik o`lchash ko`priklari, muvozanatlanmagan

o`lchash ko`priklari va logometrlar qo`llaniladi

Asosiy adabiyotlar

1. Yusupbekov N.R., Muqamedov B.I., G’ulomov SH.M. Texnologik

jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish. Toshkent.: “O`qituvchi”, 2011.-

576 b.
2. Yusupbekov N.R., Muqamedov B.I., G’ulomov SH.M. Texnologik

jarayonlarni boshqarish sistemalari. Toshkent.: “O`qituvchi”, 1997.- 704 b.

3. Muxammedov B.E. «Metrologiya, texnologik parametrlarni o`lchash

usullari va asboblari».- T.: «O`qituvchi», 1991 . – 320 b.

4. Farzane N.G. i dr. Texnologicheskie izmereniya i pribori. M.: «Visshaya

shkola», 1989.-456 s.

Elektron resurslar

1. http:www.standart.uz - “Uzstandart" agenligi

2. http:www.smsiti.uz - Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish

ilmiy tadqiqot instituti

3. http:www.easc.org.by - Mejdugosudarstvenniy Sovet po standartizatsii,

metrologii i sertifikatsii Sodrujestva Nezavisimыx Gosudarstv.

4. l)ttp:www/ziyonet/ Ta’lim portali

5. http:www.window.cdu.ru - Butun Rossiya ta’lim portali