O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

Distributiv tahlil metodi
XX asrning 20 yillarida jahon tilshunosligi maydonida paydo bo`lgan struktural lingvistika hozirgi 
zamon tilshunosligining yetakchi, muhim yo`nalishlaridan biri bo`lib, u til strukturasini til nazariyasining 
asosi deb hisoblaydi
1
. 
Bir qator struktural oqimlar: Amerika, Praga va Kopengagen struktural maktablari ichida Amerika 
strukturalizm jahon tilshunosligida tan olingan bo`lib, u deskriptiv, ya‘ni tasviriy metodiga ko`ra 
deskriptiv tilshunoslik deb ham yuritiladi. 
Deskriptiv tilshunoslik muayyan til biroliklarining o`zaro, bir-biriga nisbatan joylashish tabiatini
yoki ularning tarqalish (distributiya) 
munosabatini tasvirlovchi fandir. Mazkur usul bilan tilni tahlil qilish deskrptiv metod 
deyiladi. 
Deskriptiv metod eng ixcham va tugal ifoda qilishni talab qiladigan tasvirlash metodidir. 
Deskriptiv asosini distributsiya-distributiv tahlil tashkil qiladi . 
Distributiv tahlil muayyan til birliklari bilan bevosita bog‘liq holda amalga oshadi. Ushbu 
jarayonda fonema, morfema, leksema, so`z, so`z birikmasi va gap kabi lisoniy birliklarning 
distributsiyasi-joylashish o`rni (pozitsiyasi), tartibi, oldinma - keyin kelishi, qo`llanish 
imkoniyatlari aniqlanadi. Ayni vaqtda ushbu lisoniy birliklarning o`zaro muayyan aloqaga -
semantik - sintaktik munosabatga kirishuvi, bog‘lanishi-birikishi ham o`rganiladi. Boshqacha 
aytganda, til birliklarining distributsiyasi fonema uchun ma‘lum fonemaning oldidan va ketidan 
keladigan fonemalardir, morfema uchun esa morfemadan oldin va keyin keladigan 
morfemalardir
2
. 
Xullas, distributiv tahlil metodi - distributiv tahlil orqali, birinchidan, nutq oqimidagi 
muayyan lisoniy birliklar chegaralanadi, anirqlanadi, ikkinchidan, ushbu birliklarning joylashish 
o`rni, qaysi pozitsiyada kelganligi belgilanadi, uchinchidan, til birliklarining o`zaro bog‘lanish 
imkoniyatlariga, birikishiga alohida e‘tibor beriladi. 

---

181 
Distributiv tahlil metodi fanologiya, morfologiya va sintaksisida keng qo`llaniladi. 
SHuningdek, u leksik sathga nisbatan ham ishlatishoqda. Demak, fonologiyada fonemalar, 
morfologiyada morfemalar, sintaksisda esa sintaktik birliklar: so`z birikmalari va gaplar 
aniqlanadi va ularning (har birining) bir-biriga o`zaro munosabati o`rganiladi. 
Ma‘lum bo`ldiki, lisoniy birliklarning distributivni muayyan til (yoki nutq) birligining 
boshqa birliklar bilan birikishi usullari, qo`llanish doirasi, joylashish o`rni kabilardan iboratdir. 
Distributiv tahlil metodining asosiy xususiyati shundaki, tilshunos til elementlarini 
(birliklarini), ularning ditributsiyasini aniqlashda til elementlarning joylashish o`rni, qo`llanish 
pozitsiyasiga qarab ish olib boradi
Distributsiya har bir lisoniy birlik uchrashi, qo`llanishi mumkin bo`lgash barcha 
qurshovlarning (kontaktlarning) jami sifatida tushuniladi.