O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

Mustahkamlash uchun savollar:
1. 
Chog‘ishtirish metodi qanday metod? 
2. 
Chog‘ishtirish metodining qiyosiy-tarixiy metoddan farqi nimada? 
3. 
Chog‘ishtirish metodining tasviriy metoddan farqi nimada? 
1.
Tipologik metod qanday metod? 
2.
Tipologik metodning qiyosiy-tarixiy metoddan farqi nimada? 
3.
Tillarni tipologik o`rganishda qanday yondoshuvlar mavjud? 
4.
Tarixiy-qiyosiy metod qanday metod? 
5.
Tarixiy-qiyosiy metodning qiyosiy-tarixiy metoddan farqi nimada? 
6.
Tarixiy-qiyosiy metodning bosh maqsadi nima? 
15-ma‟ruza 
Lisoniy metodlar. Sinxron tadqiqot metodlari 
Reja: 
1.
Sinxron tadqiqot metodlarining xususiyatlari 
2.
Distributiv tahlil metodi. 
3.
Statistik tahlil metodi. 
4.
Bevosita tashkil etuvchilar ajratib tahlil qilish metodi. 
5.
Transfaromatsion tahlil metodi 
6.
Komponent tahlil metodi. 
7.
Valentlik tahlil metodi. 
8.
Ekspremental - fonetik tahlil metodi. 
9.
Avtomatik tahlil metodi 
Tayanch tushunchalar:
Sinxron tadqiqot metodlari - hozirgi metodlar bo`lib, vaqt jihatidan yuzaga kelishiga 
(qo`llanishiga) ko`ra nisbatan yangiligi, shu zamonga xosligi bilan ajralib turadi. Ushbu metodlar XX-XX1 
asrlar maxsuli sifatida amaliyotga xizmat qilmoqda.
Distributiv tahlil metodi - bunda nutq faoliyatidagi muayyan lisoniy birliklar (fonema, morfema, so`z, 
so`z birikmasi va boshqalar) aniqlanib, ularning joylashish o`rni, oldinma-keyin kelishi belgilanadi. 
SHuningdek til (nutq) birliklarining o`zaro bog‘lanishi - semantik-sintaktik munosabatga kirishuviga ham 
alohida e‘tibor beriladi.
 
Deskriptiv tilshunoslik - lisoniy birliklarning o`zaro, bir-biriga nisbatan joylashishini, nutqda 
ularning qo`llanish, tarqalish imkoniyatini o`rganuvchi fandir. Qiyoslang: distributiv tahlil metodi. 
Distributsiya - lisoniy birliklarning nutqda qo`lanish doirasi, joylashish o`rni, boshqa birliklar bilan 
o`zaro birikish imkoniyati - ularning uchrashi mumkin bo`lgan jamiki qurshov. 
Transformatsiya - qayta tuzish, o`zgartirish. 
Transformatsion tahlil metodi - muayyan markaziy (yadro) sintaktik birlik (masalan, gap) 
asosida 
yaritilgan, 
hosil 
qilinadigan 
qator 
boshqa 
gaplarni 
aniqlaydi, 
ularning 
transformatsiyalanish mexanizmini o`rganadi. 

---

180 
Sinxron tadqiqot metodlar sifat jihatdan chuqur, murakkab, keng qamrovli bo`lib, miqdoran 
ko`pligi, turli-tumanligi, «o`sib borayotganligi» bilan ajralib turadi. Ular zamonaviylik 
xususiyatiga ko`ra alohida ahamiyat kasb etadi. 
Sinxron tadqiqot metodlarning ko`payib, «o`sib» borishi, zamonaviylik xususiyati tilning 
jamiyatga bevosita bog‘liqligidan, uning jamiyat tomonidan har tomonlama chuqur o`rganilib 
borayotganligidan, tabiiy va ijtimoiy fanlar bilan bevosita munosabatidan - ular orqali ham keng 
miqyosda o`rganilishi natijasi ekanligidan kelib chiqmoqda. Demak, zamonaviy tadqiqot 
metodlarining ko`payib borishi tabiiy, zaruriy jarayon sifatida, maqsadga to`la muvofiqdir. 
Eslatamiz, sinxron tadqiqot metodlari diaxron tadqiqot metodlariga nisbatan olinganda, 
paydo bo`lishiga, yaratilishiga ko`ra vaqt jihatdan yangiligi bilan, zamonaviy xususiyatlari bilan 
ajralib turadi. Ushbu metodlar diaxron tadqiqot metodlari kabi yaratilishiga ko`ra uzoq tarixga, 
uzoq davrlardan beri amaliy qo`llanishga ega emasligi bilan shunga ko`ra sinxron tadqiqot 
metodlari deb yuritilishi jihatidan alohida katta guruhni tashkil qiladi va fanimizda alohida 
ahamiyat kasb etadi. 
Demak, sinxron tadqiqot metodlari tilshunoslikda vaqt jihatdan keyingi davrlarda, masalan, XX - 
XXI asrda shakllanganligi bilan, amaliyotga xizmat qilayotganligi bilan, davr nuqtai nazaridan farqliligi, 
o`ziga xosligi bilan ajralib turadi. Aytilganlarga ko`ra biz ularni sinxron tadqiqot metodlari deb nomlab 
vaqt tushunchasi mezoniga ko`ra ularni diaxron tarixiy metodlardan farqladik, ularga zidladik. 
Sinxron tadqiqot metodlari quyidagilar: 
1.
Distributiv tahlil metodi. 
2.
Statistik tahlil metodi. 
3.
Bevosita tashkil etuvchilar ajratib tahlil qilish metodi. 
4.
Transfaromatsion tahlil metodi 
5.
Komponent tahlil metodi. 
6.
Valentlik tahlil metodi. 
7.
Ekspremental - fonetik tahlil metodi. 
8.
Avtomatik tahlil metodi va b.