O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

Transfarmatsion tahlil metodi.
Struktural tilshunolik metodlari «oilasiga» (guruhiga) tegishli bo`lgan transfarmatsion tahlil 
metodi, ayniqsa, sintaktik konstruksiyalar -nutq birliklari tadqiqida faol qo`llanishi bilan muhim 
ahamiyatga egadir. 
Transfarmatsion tahlil metodiga ko`ra sintaktik konstruksiyalar (qurilmalar) muayyan 
qoidalar 
asosida 
o`zgaradi, 
ya‘ni boshqacha shaklga, ko`rinishiga ega bo`ladi, 
tranfaratsionlashadi. Bunday transfarmatsionlar orqali muayyan sintaktik konstruksiyaning - 
qurilmaning bir nechta shakllari aniqlanadi, o`zaro farqlanadi, ularning mohiyatiga, tarkibiga 
chuqurroq kiriladi. Natijada transfarmatsiyaga (o`zgarishga) uchragan har bir sintaktik 
konstruksiyaning o`ziga xos semantik jihatlari ham namoyon bo`ladi. Masalan, talaba kitob oldi 
gapining nutqiy turlicha ko`rinishlari, variantlari-transfarmatsiyasi quyidagilar: 
1.
Talaba olgan kitob. 
2.
Talaba tomonidan olingan kitob. 
3.
Kitob olgan talaba. 
4.
Talabaning kitobi. 
Demak, transfarmatsion tahlil metodi muayyan asos (yadro) gaplardan (masalan, talaa kito 

---

182 
oldi) tuzilgan-transfarmatsiyalashgan gaplarni, ya‘ni muayyan sintaktik model (masalan, ot+fe‘l) 
asosida 
yaratilgan 
qator 
gaplarni 
o`rganish, 
tranfaratsiyalanish 
mexanizmini, 
tranfarmatsiyalarning hosil bo`lish qoidalarini oishdir. 
Aytish mumkinki, transfarmatsion tahlil metodining asosiy maqsadi nutqimizda voqe 
bo`ladigan turlicha gaplarning asosida yadro vazifasini bajaruvchi asos gaplar mavjudligini, 
ushbu gaplar esa mana shu yadro gaplardan kelib chiqqanligini, tashkil topganligini, ularning 
o`zaro semantik-grammatik munosabatlarini aniqlash vazifasini bajradi. Demak, transfarmatsion 
tahlilda faqat transformatsiyalashgan (o`zgarishga uchragan) gaplar emas, balki ushbu gaplarga 
asos bo`lgan yadro gaplar aniqlanadi, u o`z asosida kelib chiqqan «yangi» gaplar bilan 
qiyoslanadi, umumiy va xususiy jihatlari belgilanadi. 
Xullas, transfarmatsion tahlil metodi til sistemasi sintaktik sathning, uning qator ichki 
mikrosistemalarini tadqiq qiladi. Ushbu mikrosistemalardan biri asosiy, yadro gaplar bo`lib, 
boshqalari esa mazkur gaplardan hosil bo`lgan transfarmalar hisoblanadi. Mana shu 
transformalarning yadro gaplardan hosil bo`lishini o`rganish jarayoni transfarmatsion tahlil 
jarayoni transfarmatsion tahlil deyiladi. Transfarmatsion tahlil metodining asosiy vazifasi 
muayyan tilda (rus, o`zbek, nemis, ingliz va b.) mavjud bo`lgan yadro gaplarni aniqlash, uning 
sintaktik sistemadagi mohiyati, tabiati, muayyan maqsadga ko`ra turlicha shakllarda namoyon 
bo`lish imkoniyatlarini ochishdir . 
Ma‘lum bo`ldiki, transformatsion tahlil metodida markaziy, yadroviy birlik, sintaktik 
qurilma aniqlanib (yoki tanlanib), ushbu qurilmadan boshqa ma‘no (mazmun) va vazifaga ega 
qurilmalarning hosil bo`lish chizmalari (sxemalari) masalan, ko`chirma gapli qurilmalardan 
o`zlashtirma gapli qurilma hosil qilish chizmasi aniq belgilanadi, kodlashtirib modellashtiriladi. 
Bu tahlil metodi mashina tarjimasida, matnlarni avtomatik tahlil jarayonlarida keng qo`llaniladi. 
Ko`p holda injener (kompyuter) lingvistikasi va matematik lingvistika bilan qorishib ketadi. 
SHunday qilib, distributiv tahlil metodi muayyan lisoniy birliklar: fonema, morfema, 
so`zlarni, ularning qo`llanishini, joylashishini, o`rnini o`rgansa, bevosita tashkil etuvchilarga 
ajrab tahlil qilish metodi esa, asosan, muayyan nutq birligining - gap konstruksiyasining ichki, 
juft holdagi birliklarining sintaktik munosabatlarini aniqlaydi. O`z navbatida transfarmatsion 
tahlil metodi esa distributiv va bevosita tashkil etuvchilarga ajratib tahlil qilish metodlaridan 
farqli holda na faqat fonema, morfema, so`z, gap kabi lisoniy birliklarni, ularning joylashishini, 
balki sintaktik konstruksiyalarning (strukturalarning, qurilmalarning) boshqa sintaktik birliklar 
(strukturalar, qurilmalar) bilan formal - semantik aloqasini, munosabatini, o`xshashlik va farqli 
jihatlarini tadqiq qiladi
2
. SHunga ko`ra transfarmatsion tahlil metodining qo`llanishi doirasi, 
qo`llanish imkoniyatlari keng, chuqur bo`lib, u deskriptiv va bevosita tashkil etuvchilarga ajratib 
tahlil qilish strukturasi tilshunoslik - struktural metodlarning mantiqiy va zaruriy davomi sifatida 
jahon tilshunosligi amaliyotida keng qo`llaniladi, mustahkam o`rin egallaydi.