O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

Komponent tahlil metodi
Umum tilshunoslikda (masalan, turkiy-o`zbek tilshunosligida) lisoniy birliklarni tadqiq 
qilishda faol qo`llanayotgan metodlardan biri komponent tahlil metodidir. Komponent tahlil 
metodi til birliklarini paradigmatik birlik sifatida, paradigmatik munosabatda, aloqada oladi, 
paradigmatik qatorda o`rganadi. 
Ushbu metodning o`ziga xos xususiyati shundaki, u, asosan, so`zga-so`z ma‘nosiga nisbatan 
qo`llaniladi, so`z ma‘nosini mukammal tahlil qilishda, uni tarkibiy qismlarga-komponentlarga 
ajratishda keng foydalaniladi. Demak, komponent tahlil metodi so`zning mazmun jihati bo`lgan 
ma‘noni (sememani) muayyan semantik sistema sifatida tekshirishda, ayni sisemani tashkil 
qiluvchi tarkibiy qismlarini, ma‘noviy bo`laklarni, ya‘ni semalarni anikdashda, ularning 
semantik sistemadagi - sememadagi mohiyatiga, o`rniga, ahamiyatiga, imkoniyatiga, o`ziga 
xosliklariga alohida e‘tibor beradi, ularni aniqlaydi, qo`llanish doirasini belgilaydi. 
Demak, so`z ma‘nosini komponent tahlil metodi orqali o`rganishda so`z ma‘nosi-semema 
mantiqan va zaruran muayyan bo`laklarga, komponentlarga ajralib ketadi. Anig‘i, so`z ma‘nosini 
shu ma‘noni - sememani tashkil qilgan ma‘noviy bo`laklarga ajratish jarayoni, ajratilgan 
bo`laklarning har birini alohida o`rganish, ularning so`z ma‘nosi tarkibidagi «quvvatini», nutqda 

---

183 
qanday vazifani bajarishi kabilarni o`rganish jarayoni komponent tahlil metodi asosida amalga 
oshadi. 
Eslatamiz, nazariy tilshunoslikda so`z ma‘nosini tashkil qiluvchilarga nisbatan sema termini 
faol qo`llaniladi. Demak, komponent tahlil metodining faollik ko`rsatadigan asosiy «quroli» 
sifatida sema termini xizmat qiladi. Sema sememaning tarkibiy qismi, butunning bo`lagidir. 
Sema va semema (yoki semalar va sememalar) o`zaro dialektik bog‘liq bo`lib, butun va bo`lak 
kategoriyasi nuqtai nazaridan baholanadi. 
Masalan, "qiz" leksemasining ikki sememasidan biri quyidagi tarkibiy qismlarga - semalarga 
ajratilishi mumkin: 
"SHaxs/inson" + "ayollik" + "yosh" + "er ko`rmagan". 
Ushbu leksemasining ikkinchi sememasi esa semalarga avvalgisidan farqli - boshqacha 
ajraladi. Qiyoslang: 
"inson" + ayol + qon-qarindosh - +bevosita + " 1 avlod+kichik" 
Leksik paradigmada semaning ikki asosi - differensial va integral turlari ajratiladi. Integral 
semalar asosida so`zlar ma‘lum bir paradigmaga birlashtiriladi. CHunonchi, o`g‘il-qiz so`zlari 
"inson+yosh" semalari asosida bir qatorga birlashadi va bu semalar bu holda integral sema 
mavqeida bo`ladi. Ayni paradigma uchun "ayollik" - "erkaklik" semalari differensialdir. Lekin 
xotin-qiz qatorida (sirasida) esa integral semalardan biri sifatida "ayollik", differensial sema 
sifatida esa "erli-ersizlik" semalari namoyon bo`ladi, yuzaga chiqadi. 
Sememani tahlil qilish, semalarni o`rganish, demak, semalar mohiyatini o`rganish, sememani 
o`rganishdir, sememaning semalar tarkibini belgilash, aniklashdir. 
SHunday qilib, so`z leksik ma‘nosi semema uni tashkil qiluvchi komponentlardan - 
semalardan tarkib topadi. Ma‘lum bo`ldiki, so`zning semantik tuzilishi (strukturasi) bevosita 
ma‘no (semema) bilan bog‘lanadi. CHunki semantik komponentga ega bo`lmagan ma‘no-
semema yo`q va bo`lishi ham mumkin emas. 
So`zning ma‘nosi, ma‘no tarkibi muayyan ma‘noviy bo`laklardan, tarkibiy qismlardan 
(semalardan) tashkil topadi. Bu tarkibiy qismlar so`z ma‘nosini shakllantirib, har bir ma‘noning 
alohida til «birligi» sifatida mavjudlikni ta‘minlaydi. So`z ma‘nosining tarkibiy qismlari nutkda 
muayyan xabar (darak) tashiydi. Demak, so`z ma‘nosining kichik tarkibiy qismlari o`zaro 
barqaror butunlik (sistema) munosabatida bo`lib, ma‘noning nutqiy «ifodasi» sifatida xizmat 
qiladi. 
Xullas, so`z ma‘nosini tarkibiy qismlarga ajratib o`rganish usuli-komponent tahlil metodi 
so`z ma‘nosini-uning tarkibini, tuzilishini aniqlashda eng asosiy va eng qulay, ob‘ektiv usul 
hisoblanadi.