O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti jismoniy madaniyat kaferdrasi «tasdiqlayman»

Harakatning davomiyligi
- bajarilishining uzunligi. Harakatning uzoq 
davom etishida asosiy rolni tananing qismlari egallaydi. Mashqni bajarilish vaqtini 
o’zgartirib, ya’ni bajarilish vaqtini ozaytirib yoki ko’paytirib darsning, 
mashtulotning umumiy nagruzkasiga ta’sir etish mumkin. 
Ayrim mashqlar texnikasi tarkibida harakatni (harakatlarni) ayrim 

---

126 
zvenolarining ijrosi nisbatan uzoqroq davom etadi, masalan, uloqtirish uchun 
yugurish, suzishda quloch otish, chang’ida sirg’anish va h.k.larning ahamiyati 
katta. Shug’ullanish yoki musobaqa davomida bajarilayotgan ish yoki uning vaqti 
haqida axborotlar berib borish bilan harakatlarning davomiyligi haqida lozim 
bo’lgan tushunchalarga ega bo’lishimiz mumkin. 
Harakatning tempi (sur’ati)
deganda harakat akti, faoliyati tsikli (davri)ning 
qaytarilish chastotasi yoki ma’lum vaqt birligi ichida bajarigan harakat tushuniladi. 
Yurish tempi minutiga 120-140 qadamdan, eshkakni suvga botirish tezligi 30-40 
marotaba bo’lishi mumkin. 
Temp (sur’at) bilan tezlikni farqlashimiz lozim. Masalan, qo’lni bir tempda 
turli balandlikka ko’tarish va tushurish harakatini takrorlash mumkin, lekin bunda 
qo’l harakati tezligi turlicha bo’lishi, yugurish kadamlarining uzunligi bir hil 
bo’lmasa-da, qadam chastotasi maromli bo’lsa, yugurishning tezligi turlicha 
bo’ladi. 
Harakat ritmi
deganda, aktiv muskul zo’riqishi va uni taranglashishini 
ma’lum vaqt ichida passiv va kuchsiz harakat fazalari bilan bog’liq holda namoyon 
bo’ladigan xarakterli tomonlarini tushunamiz. Bu xususiyat faqat harakat 
faoliyatidagina emas, har qanday to’liq harakat aktida ham mavjud bo’ladi. 
Shunday qilib, harakat ritmi fazoda ma’lum vaqt davomida harakat tizimi 
tarkibidagi muskul zo’riqishini nisbatan to’g’ri va o’z o’rnida uyushtirilishi bilan 
muvofiqlashish oqibatidir. Boshqachasiga aytganda harakat texnikasining 
umumlashtirilgan tasnifi (xarakteristikasi) harakatning ritmi deb tushuniladi. 
Xar qanday, xatto noto’g’ri bajarilgan harakat akti tarkibida ham (harakat 
bo’laklarining uzun qisqaligi bilan bog’liq) ma’lum harakat ritmi mavjud. 
Demak, harakat ritmi ratsional, to’g’ri, yuqori natijasiga olib keluvchi yoki 
noratsional, noto’g’ri, natija samarasini pasaytiruvchi bo’lishi mumkin. 
Ritmning majburiy sharti mavjud harakat tarkibida kuchli, uni boshqa 
bo’laklariga nisbatan urg’u beradigan, e’tiborga loyiq, harakat tarkibidagi xodisa 
(harakat)ning mavjudligi va uning ma’lum vaqt intervalida takrorlanishidir. Ritm - 
harakat texnikasining mazmunini umumlashtirilgan tasnifi deb qaraladi. 
Trenirovka mashg’ulotlari ta’siridan zo’riqishning keskin kuchayishi va 
pasayishi hamda harakatning aktiv va passiv fazalarining davomiyligi cho’zilishi 
mumkin. Yuqori malakali sportchilarda harakat ritmi standart sharoitda turg’un 
xarakterda bo’ladi. 
Har qanday aniq harakat faoliyati ma’lum shaxs tomonidan texnik jihatdan 
yuqori harakat maqomi darajasida bajarilsa bizning e’tiborimizga shu mashqni 
bajarishdagi ratsional ritm diqqatimizni tortadi. Lekin bu ritmni har qanday 
harakatga ham abstrakt holda qo’llash mumkin bo’ladigan “ritm” deb qarab 
bo’lmaydi. Har bir sportchining individual xususiyatlari evaziga harakatni 
bajarishda o’z ritmi bo’ladi. Lekin ritmdagi variatsiya belgilangan chegarada ham 
ushbu faoliyatning asosiy ratsional strukturasidan chiqmasligi kerak. Shunga ko’ra, 
ritm harakat faoliyati tarkibidagi alohida-alohida elementlarni bir butun qilib 
bog’laydi, harakatni tezlashtirish yoki sekinlashtirish bilan uning umumiy ritmik 
shakli o’zgarmaydi. 
Jismoniy mashqlarning ritmlari inson tomonidan ongli ravishda ratsional 

---

127 
texnikaning ob’ektiv qonunlari asosida shakillantiriladi va boshqariladi. 
Ta’lim jarayonida shug’ullanuvchi yoki o’quvchiga harakatning aktsent 
berilgan qismlariga vaqtning qisqa muddatida katga zo’riqishni to’plab, uni ishlata 
olsa, ishlayotgan asosiy muskullarni birlashtirib, ularga dam berish imkoni 
yaratiladi. Natijaga esa yaxshi ta’sir ko’rsatadi. Yuqori malakali sportchilar, tsirk 
artistlari mashq bajarishdagi o’zlari uchun moslab shakllantirgan ritmlar asosida 
harakatning aktsent beradigan qisminigina katta zo’rikishda bajaradilar. 
Harakatlarning kuchini inson jismi yoki uning ayrim qismlari harakatiga ta’sir 
qiladigan ichki va tashqi kuchlarga bo’lamiz. 
Ichki kuchga: 
a) 
harakat tayanch apparatining passiv kuchi - muskulning elastikligi 
kuchi, muskullarning taranglashish kuchi, cho’zila olishligi va boshqalar; 
b) 
harakat apparatining aktiv kuchi - muskulni tortisha olish kuchi; 
v) 
reaktiv kuchlar - tana muskullari zvenolarining o’zaro munosabatidan 
vujudga keladigan yuqori tezlanish hosil qiladigan, tezlanish harakatlari bilan 
namoyon bo’ladigan kuch. 
Tashqi kuch: - inson jismiga tashqaridan ta’sir qiladigan kuchlar: 
a) 
tananing o’z og’irligi (vazni)dan vujudga keladigan kuch; 
b) 
tayanish reaktsiyasi kuchlari, 
v) 
tashqi ta’sir qarshiligi (suv, havo)ni yengishi va jisman tashqi taьsirga 
qarish (yakka kurashlar) kuch namoyon qilish inertsiya kuchi va boshqalar.