O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti jismoniy madaniyat kaferdrasi «tasdiqlayman»

Yurak-tomir tizimi 
boshqa tizimlarga nisbatan oldinroq faollik ko’rsata 
boshlaydi. Bola tug’ulishda yurak-tomir tizimi ancha yetuk bo’ladi. Bolalarda qon-
tomirlari kattalarnikiga qaraganda ancha kengroq. Shu munosabat bilan qon bosim 
kamroq, lekin u yurak qisqarish chastotasi bilan moslashib boradi. Yurak qisqarish 
ritmi oson buziladi. Yurak kuchlanishi ishdan tez charchaydi va tez o’zgaruvchan 
faoliyatga birdan moslasha olmaydi. Kichkina bolalarda pulьs juda tez daqiqasiga 
140-160 marta uradi. Asta-sekin u kamayib boradi, 7 yoshga to’lganda daqiqasiga 
95-85 zarbaga yetadi. Bularni hisobga olgan holda yurak mushaklarini, shuningdek 
butun tomirlar, jumladan, miya tomirini ham mustahkamlashga harakat qilish 
kerak. Yurakka qon oqishini kuchaytirib, uning qisqarish ritmini yaxshilash, birdan 
o’zgarib qoluvchi jismoniy yuklanishga tezda moslashuv qobiliyatini rivojlantirish 
zarur. 
Nafas olish tizimi. 
Bolalarda yuqori nafas olish yo’llari nisbatan tor, uning 
shilimshiq qobig’i limfatik va qon tomirlariga boy, noqulay sharoitlarda shishib, 
nafas olishni keskin buzadi. O’pka hujayralari juda nozik. Ko’krak qafasining 
harakatchanligi cheklangan. Qovurg’alarning gorizontal joylashuvi va nafas olish 
muskullari sust rivojlangan (chaqqaloq bolalar daqiqasiga 40-35 marta, 7 yoshlilar 
esa 24-22 marta nafas oladilar). Sayoz nafas olishda o’pkaning yaxshi havo 

---

102 
almashtirib bo’lmaydigan qismida havo turib qolishi ro’y beradi. 
Ko’rsatilgan xususiyatlarga bog’liq xolda ko’krak qafasi chuqur nafas olishi, 
nafas olish ritmini muqarrar etishi, o’pkaning hayotiy sig’imini oshirish zarur 
bo’lib qoladi. Undan tashqari bolalarni burin orqali nafas olishga o’rgatish zarur. 
Burun orqali nafas olganda havo maxsus asbob nuqtalariga ta’sir etadi, natijada 
nafas olish markazi qo’zg’alishi yaxshilanadi, chuqurroq nafas olinadi. Og’iz 
orqali nafas olganda sovuq havo nafas olishning shilimshiq qobig’i (mindalin)ga 
ta’sir etib, uning kasallanishi, natijada organizmga og’riq beruvchi bakteriyalar 
tushishi mumkin. Agar bola burin orqali nafas olsa, shilimshiq qobiqdagi qilchalar 
xavodagi changni ushlab qoladi, shunday qilib havo tozalanadi. Bolalarda, ayniqsa 
yosh bolalarda ovqat hazm qilish organlari yetarlicha rivojlanmagan. Muskul 
qobig’ining kuchsizligi natijasida ichak harakat faoliyati kichkina va tez buziladi. 
Ichakning tekis muskul to’qimalarini mustahkamlash, uning to’g’ri ishlashini 
ta’minlash zarur. 
Teri ichki organlarini va to’qimalarni ularga mikroorganizlar kirishidan 
saqlaydi va ter chiqarish organi hisoblanadi, issiqni boshqarish va nafas olishda 
qatnashadi. Bolalar terisi juda nozik va tez yaralanadi. SHu munosabat bilan bola 
terisini jarohatlanishdan saqlash va uning (issiq almashinuvchi va himoyachi) 
funktsiyasini to’g’ri rivojlantirishga imkon berish zarur. 
Bola tug’ilishda uning asab tizimi o’zining bir qancha funktsiyalarini 
bajarishga tayyor emas. Vegitativ asab tizimi ancha rivojlangan. Bolalar 
ko’zg’alish va tormozlanish uchun tekis bo’lmagan jarayonlari, kam 
harakatchanlik tormozlanish ishga ko’ra ko’zg’alish yuqoriroq ekanligiga hosdir. 
Shu munosabat bilan maktabgacha yoshda asab jarayonini takomillashtirishga, faol 
tormozlanishini, 
shuningdek 
harakat 
analizatorlari, 
sezgi 
organlarini 
rivojlantirishga imkon berish zarur. 
Maktabgacha yoshdagi o’quvchilarda issiqni boshqarish kam rivojlangan 
bo’lgani uchun organizmni tashqi muhitni noqulay sharoitlarga (suv, havoning past 
va harorati, quyosh nuri ta’siriga), ya’ni chiniqishini tavsiya etadi.
O’zbekiston o’quvchi yoshlarni tarbiya kontseptsiyasida ko’rsatilganiga ko’ra 
maktabgacha tarbiya maqsadi bolani shaxs sifatida oyoqqa turg’azishdir, oldindan 
tuzilgan dasturga asosan qayta qurish emas. Jamoa maktabgacha tarbiya tizimi 
oilaviy tarbiya bilan bog’liq holda olib borilganidagina, uni to’ldiruvchi 
bo’lgandagina, oiladan ajratilmagan xoldagina bolalarga yordam berish mumkin. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda etnik va etnopsixologik 
xususiyatlarni hisobga olish zarur. Bolaning psixik va shaxsiy rivojlanishida 
oiladagi tarbiya o’zining ahamiyati jihatidan yuqori bo’lishi kerak. Oilada bola 
birinchi marta o’z halqining madaniyati va turmushi bilan to’qnashadi, milliy 
odatlarini o’zlashtira boradi. Oiladagi tarbiya bola himoyasini amalga oshiradi, va 
jismoniy va hissiy qulayliklar yaratadi.
Shu narsani ta’kidlash kerakki, umumittifoq dasturi O’zbekiston sharoitida 
oqlanmadi. Mintaqa xususiyati (jug’rofiyasi, yil fasllarining davomiyligi), jismoniy 
tarbiya tizimiga original yondashishni talab etadi, uning muvaffaqiyati bo’lishiga 
o’quvchining psixologiyasi va sog’ligi ko’p jihatdan bog’liq bo’ladi. Iqlim sharoiti 
o’quvchilar faoliyatining ko’p qismini ochiq havoda tashkil etishga imkoniyat 

---

103 
yaratadi (bunga hamma amaliy mashg’ulotlar kiradi). 
O’quvchilar faoliyatini mumkin qadar tabiiy shakllarga yaqinlashtirish 
bolaning harakatga bo’lgan talabini hisobga olishdir. O’quvchining o’z kuchiga 
qarab ishga jalb etish har doim ham emotsional hissiyotini hosil qiladi hamda 
faollikdagi bolalar talabini amalga oshiradi. Tarbiya muassasalarida yoshlikdan 
boshlab sog’liqni saqlashni odatga kirita borish kerak. Bolani sog’lom, chaqqon, 
mard, kuchli bo’lishi kun tartibiga rioya qilish, harakatli halq o’yinlarini sevib 
bajarishi uchun sharoit yaratish kerakki, unda irodalikni namoyon etishga, jismoniy 
va psixologik xarakterdagi qiyinchilikni yengishga intilish zarur. Bunda qiz va 
o’g’il bolalarni jismoniy tarbiya asosida kelajakdagi qiz va yigitlarning sifatlarini 
tarbiyalab, o’ziga hos xususiyatlarni hisobga olish zarur. 
Juda kichik yoshdan boshlab bolalarda sog’liq uchun zarur ko’nikmalarni 
shakllantirib borish darkor. Gigienik tarbiyalarda kelajakdagi sog’lom turmush 
kechishi uchun qo’yilgan yo’riqlarni shakllantirish uchun zarur bo’lgan ozodalik 
madaniyati asosdir. 
Gigienik va jismoniy salomatlik ko’p jihatdan sog’liqni saqlash va halq 
ta’limining birgalikda olib boriladigan ishlariga bog’liqdir. 
Yuqorida aytilganlarni hisobga olib O’zbekiston Davlat jismoniy tarbiya 
oliygohi ilmiy-metodik labaratoriyasi Farzandingiz sog’lom bo’lishini istasangiz 
deb nomlangan, 3-6 yoshli bolalarga mo’lljalangan, oilada o’tkaziladigan jismoniy 
mashqlar qo’shimcha mashg’ulotlari haqida metodik tavsiyanomalar shuningdek, 
bolalarda jismoniy madaniyat va sport, mustaqillikni tarbiyalash sohasidagi 
bilimlarni shakllantirish bo’yicha o’quv qo’llanmasini ishlab chiqdilar. 
2.