O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

Ioshlashuvchi nurlanishning ochiq manbalaridan
himoyalanish xodimning 

---

216
ichki va tashqi nurlanishlardan muhofazasini ko‘zda tutadi. Bunda xodim 
organizmiga radioaktiv moddalarni nafas yo‘li, ovqat bilan va teri orqali kirishi 
ehtimoliy hisobga olinadi. Barcha ionlashuvchi ochiq manbalar bilan ishlash 3 
klassga bo‘linadi. Klassi qancha yuqori bo‘lsa, shunga muvofiq ichki qayta 
nurlanishdan muhofazalanishning gigiyenik talablari qattiq bo‘ladi. 
Bunda xodim himoya metodlari quyidagicha: 
Yopiq shakldagi nurlanish manbalari bilan ishlashdagi metodlar. 
1- tashqariga radioaktiv modda chiqaradigan ishlab chiqarish dastgohlarini 
germetiklash. 
2 - bino va xonalarni joylashtirish. Bunda alohidalash ko‘zda tutiladi. Radioaktiv 
moddalar tarqatuvchi turli xonalar xavfliligi bo‘yicha joylashtiriladi, bir-biridan 
ajratiladi. Masalan 1 klass ishlar uchun mo‘ljallangan bino (yoki xona) alohida 
bo‘lishi yoki umumiydan ajratilgan, alohida kirish-chiqish yo‘llari bo‘lishi kerak. 2 
klass ishlar uchun binolar boshqa joylardan ajratilgan va himoyalangan bo‘lishi va 3 
klass ishlar uchun joy alohida maxsus xonalarda o‘tkazilishi kerak. 
Radiatsiyaga qarshi pana joylarning radioaktiv nurlanishlardan himoya 
qilish xususiyatlari uning himoya koeffitsienti (K) bilan baholanadi. Bu 
koeffitsient yer yuzasidan 1 m balandlikdagi ochiq joylarda radiatsiya darajasi 
pana joydagiga qaraganda necha marta ko‘p ekanligini ko‘rsatadi. Boshqacha 
qilib aytganda, himoya koeffitsienti RQPJ (radiatsiyaga qarshi pana joy) radiatsiya 
ta’sirini necha marta pasaytirishini, binobarin, odamlarning nurlanish dozasini 
qanchalik koeffitsientni hamma nurlanishdan himoyalash xususiyatiga ko‘ra 
radiatsiyaga qarshi pana joylar konstruksiyasi bir necha gruppaga bo‘linadi. 
Koeffitsientning qiymati qanchalik ko‘p bo‘lsa himoyalanish shunchalik ishonchli 
bo‘ladi.
Koeffitsientning 
bu 
qiymatidan 
radiatsiyaga 
qarshi 
pana 
joylarning 
himoyalanish xususiyati oshadi. 
4-jadvalda materiallarning qalinligiga ko‘ra gamma va neytronlarni 
nurlanishining ta’sirini yarmiga qaytishi berilgan. Kamaytirish koeffitsienti ma’lum 
bo‘lgan metall bo‘lmagan materiallardan qurilgan hamma himoyalash inshootlari, 

---

217
qo‘shimcha yengil qoplamasiz ham odamlarni gamma va neytron-nurlanishdan 
himoyalaydi. 
Neytron nurlanishidan himoyalanish koeffitsientining samarasini oshirishga, 
yashirinish inshootlarini qurishda va yerto‘lalarni sabzavot saqlaydigan joylarni 
va boshqa shunga o‘xshash joylarni radiatsiyaga qarshi pana joylarga 
moslashtirishda yog‘och, tuproq, beton va shu kabi materiallarning orasiga 
yengil materiallardan polietilen, stekloplastikka va boshqalardan foydalanish 
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Yangi radiatsiyaga qarshi pana joylar va unga 
yaraydigan 
joylarni 
moslashtirish, 
tinchlik 
davrida 
qurish 
maqsadga 
muvofiqdir. Radiatsiyaga qarshi pana joylarning asosiy qismini tinchlik davrida 
qurib, xo‘jalik ishlarida foydalanish mumkin, biroq favqulodda vaziyat 
holatlarida aholini himoyalash uchun ishlatilishi shart.