O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

tabiiy
va 
sun’iy
turlari mavjud bo‘lib, aslini olganda 
radioaktivlikning bu ikki turi orasida hech qanday keskin farq yo‘q. Faqat birinchi 
holda nostabil tabiiy izotoplarning radioaktiv nurlanishi, ikkinchisida yadro 
reaksiyalarida vujudga kelgan izotoplarning nurlanishi nazarda tutiladi. 
Tajribalar ko‘rsatishicha, radioaktiv nurlanishning g‘alati xususiyatlari 
quyidagilardan iborat: 
U fotoplastinkani qoraytiradi, ba’zi moddalarda lyuminessensiya hosil qiladi, 
yuqori o‘tuvchan biologik aktiv va ionlashtirish qobiliyatiga egadir.
Radioaktiv nurlanishning yuqorida aytilgan xossalariga hech qanday fizikaviy-
kimyoviy kuchlar ta’sir etmaydi, ya’ni nurlanish intensivligi bosim va temperaturaga, 
radioaktiv elementlarning qanday modda bilan va qay miqdorda birikma hosil 
qilganligiga bog‘liq emas. Radioaktiv nurlanish murakkab tarkibiy qismga ega bo‘lib, 
u magnit maydonida uchta komponentga ajraladi. 

---

211
Radioaktiv nurlanishning magnit maydonidan o‘tganda musbat zaryadli 
zarrachalar og‘ishi yo‘nalishidagi tashkil etuvchisi alfa - nurlar deb yuritiladi. 
Alfa zarrachalar
yuqori energiyali kuchli ionlashtirish qobiliyatiga ega bolgan 
geliy ( 
2
He
4
) atomi yadrosining oqimi. Bu xulosa zarrachalarning elektr va magnit 
maydonida og’ishi tufayli aniqlangan va solishtirma zaryadni o‘lchash bilan 
tasdiqlangan.
Elektr va magnit maydonida og‘maydigan (zaryadga ega bo‘lmagan) 
komponentlar- 
gamma
(γ) nurlar deb yuritiladi. Gamma nurlanishning ionlashtirish 
qobiliyati past, lekin o‘tuvchanlik qobiliyati juda yuqori, hatto 5 sm qalinlikdagi 
qo‘rg‘oshin qatlamidan ham bemalol o‘ta oladi, shu tufayli ularni o‘ta qisqa to’lqinli 
kvantlar deb ham atashadi. 
Radioaktiv nurlarning elektr va magnit maydonida manfiy zaryadli zarrachalar 
og‘ishi yo‘nalishidagi tashkil etuvchisi betta (β) nurlar deb ataladi. Ular alfa 
zarrachalarga nisbatan yuz marta kam ionlashtirish, bir necha o‘n marta ortiq o‘tish 
qobiliyatiga ega (2 mm qalinlikdagi alyuminiy qatlamidan ham o‘ta oladi), tez 
elektronlar oqimidir. 
Ionlashtiruvchi nurlanish manbai yaqinida turgan insonga ta’sir qiladigan 
radiatsiya xavfini baholash uchun turli dozimеtrik asboblar mavjud. Ulardan har biri 
aniq bir fizik kattalikni o’lchashga xizmat qiladi.