O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

Radioaktiv avariyalar masshtabi bo'yicha uchta tipga bo'linadi: 
- chegaralangan avariya - radiatsiya oqibati shu avariya sodir bo'lgan bino 
hududi bilan chegaralanadi; 
- mahalliy avariya - radiatsiya ta'siri bino va shu bino joylashgan sanoat 
korxonasi hududi bilan chegaralanadi; 
- umumiy avariya - radiatsiya ta'siri korxona hududidan tashqarilarga ham ta'sir 
ko'rsatadi. 

---

186
 
Radiatsiyaviy avariyalarning asosiy zararlovchi omillari: 
- tashqi nurlanish ta'siri (gamma va rentgen nurlari; beta va gamma nurlari; 
gamma-neytron nurlari va boshqalar); 
- ichki nurlanish odam organizmiga tushib qolgan radionuklidlar (alfa va beta 
nurlanishlar); 
- radiatsiya va radiatsiya bo'lmagan omillaming qo'shma ta'siri (mexanik 
shikastlanish, issiqlik ta'siri, kimyoviy kuyish, intoksikatsiya va boshqalar). 
Avariya yuz bergandan keyin radioaktiv zararlangan zonada odam uchun eng 
zararli omil tashqi nurlanish hisoblanadi. 
Radionuklidlarning ichki organizmlarga o'tishi, o'z vaqtida va qoidaga muvofiq 
nafas olish organlarini muhofazasi ta'minlangan holatda deyarli bo'lmaydi. Ichki 
nurlanish radionuklidlarning oziq ovqatlar va suv bilan birga kirgandan keyingina 
rivojlanadi. Avariya bo'lgandan keyingi birinchi kunlarda yodning radioaktiv 
izotoplari xavfli hisoblanadi, qaysiki odamning muhofazalash bezlarida yig'ila 
boshlaydi, birinchi navbatda sut bezlarida yig'iladiki, bu ayniqsa, bolalar uchun katta 
xavf tug'diradi. 
Avariyadan ikki-uch oy o'tgandan keyin ichki nurlanishning asosiy agenti - bu 
radioaktiv seziy hisoblanadi, qaysiki, albatta, oziq-ovqat bilan birga organizmga kirib 
qoladi. Shuningdek, inson organizmiga, agar atrof-muhit zararlanishini uncha katta 
bo'lmagan masshtabda bo'lsa, boshqa radioaktiv moddalarning (masalan, stronsiy, 
plutoniy) tushib qolishi ham mumkin. 
Radioaktiv moddalarning inson organizmida yig'ilish taqsimoti quyidagicha 
tavsiflanadi: 
- kalsiy, stronsiy, radiy va plutoniy skletlarda to'planadi; 
- seriy, lantan, plutoniy va boshqalar jigarda yig'iladi; 
- tretiy, uglerod, inert gazlar, seziy va boshqalar butun tana bo'ylab tekis 
taqsimlanadi; 
- radioaktiv yod asosan muhofaza bezlarini tanlaydi (30% atrofida), bunda uning 
aktivligi boshqa organlar aktivligidan 100-200 marta katta bo'ladi. 

---

187
Ionlovchi parametrlari ekspozitsiya, yutilgan va ekvivalent miqdorlardan 
foydalaniladi. 
Ekspozitsiya miqdori bu nurlanishning ionlashish xususiyatiga asoslangan 
bo'lib, ionlashish nurlanishi maydonining son miqdorini ko'rsatadi. Uning birligi 
rentgen (R) qabul qilingan. 
Bunda 1 R nurlanishda 1 sm
3
havoda 2,08 x 109 juft ion hosil bo'ladigan holat 
tushiniladi. Xalqaro SI tizimida bu miqdor kulon/kilogramm (Kl/kg) tarzida qabul 
qiIingan. lKl/kg =3876 R.