paydo bo’ldi. Tovar ishlab chiqarish ortiqcha mahsulotning ko’payishiga, boylikning to’planishiga,
mulkiy tengsizlikning kelib chiqishiga sabab bo’ldi. Savdo-sotiq, tovar ayirboshlash rivojlandi. Kishilik
jamiyatning bu tariqa rivojlanishi uchinchi yirik mehnat taqsimotiga olib keldi.
Ishlab chiqarish bilan shug’ullanmasdan
mahsulotlarni sotish, ayirboshlash bilan mashg’ul
bo’ladigan savdogarlar qatlami vujudga keldi. Bu davrga kelib yer ham xususiy mulkka aylandi.
qo’shimcha ishchi kuchiga bo’lgan ehtiyoj o’sib bordi va qulchilik ijtimoiy tuzumning muhim qismiga
aylandi. Jamoa tuzumining rivojlanishi natijasida yangi oila-urug’ jamoalari vujudga kelgan. Bu esa
ancha yirik ijtimoiy tashkilotlar - ittifoqlar (fratriyalar) va qabilalarning, qabilalar ittifoqining paydo
bo’lishiga olib keldi. Qabilalar o’z hududiga, nomiga, tiliga (shevasiga) diniy va maishiy urf-odatlariga
ega bo’lgan.
Asta-sekin qabilaning o’zini-o’zi boshqarish organlari, qabila kengashi tashkil topa boshlagan.
Uning tarkibiga barcha urug’larning oqsoqollari (dohiylari) kirgan. qabila kengashi a’zolari, qabila
yo’lboshchisi qabila a’zolari tomonidan saylangan va almashtirilgan.
Yuqoridagilardan
kelib chiqib, davlatga quyidagicha ta’rif berish mumkin:
Davlat – majbur qilish kuchiga, ya’ni hokimiyatga ega bo’lgan, o’z fuqarolariga, hududiga, shuningdek,
shu hududda istiqomat qiluvchi barcha insonlarning manfaatlarini himoya qiladigan, boshqa
davlatlar
bilan siyosiy, iqtisodiy, madaniy munosabatga kira oladigan mustaqil siyosiy toshkilotdir.
Davlat hokimiyati – davlat aparati bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lgan muayyan tuzilmaga
birlashgan davlat hokimiyatini amalga oshiruvchi davlat organlarining tizimidir.
Davlatga xos belgilar.
Davlat o’zining tashkil etilishi, maqsad va vazifalari bo’yicha ibtidoiy
jamiyatdagi oqsoqollar,
urug’ va qabila boshliqlari hamda diniy hokimiyat sohiblariga tegishli bo’lgan ijtimoiy hokimiyatdan
ajralib turadigan belgilariga ega. Bular:
Davlat paydo bo’lgan jamiyatda fuqarolar davlat chegaralari doirasida ma’lum hududga
birlashadilar. Davlat ilk jamiyatdan hududiy tashkil topishi bilan farq qiladi. Hududiy tuzilishning
birinchi bosqichi shahar edi. Shahar odamlarini qarindoshlik asosida emas, balki ma’lum hududga ko’ra
birlashtirgan. Davlat jamiyatini boshqarish uchun jilovni o’z qo’liga olish bilan xarakterlanadi. Davlat
jamiyatda urug’lar, xalqlar millatlar, sinflar o’rtasida mavjud bo’lgan ijtimoiy tengsizlikni murosaga
keltirish, jamiyatni
yagona tuzum sifatida saqlab, idora qilish uchun xizmat qilish sifatida vujudga
kelgan;
O’ziga xos ommaviy hokimiyat - davlat hokimiyatining paydo bo’lishi, ya’ni maxsus bilim va
mahoratga ega bo’lgan boshqaruvchilar qatlami yuzaga keladi. Davlat apparati dastlabki
bosqichlardayoq keng tarmoqli murakkab tizimga ega edi. U o’zini saqlash va faoliyat ko’rsatish uchun
ma’lum manbaalarga muhtojlik sezgan. Bunday manbaalar soliqlar, yig’imlar va boshqa tushumlar edi.
Davlat asosida tug’ilgan har qanday jamiyat samarali boshqarishga muhtoj bo’lib, uning keyingi
rivojlanishi shunday boshqarishni izlash bilan bog’liqdir;
Davlat o’z vazifalarini bajarish uchun odamlarning alohida qatlami-davlat apparatiga ega
bo’lgan. Bu muayyan hokimiyatga ega bo’lgan, ya’ni zaruriyat tug’ilganda
majburlash, zo’ravonlik
yordamida aholining boshqa tabaqalarini o’z erkiga bo’ysundirish, u yoki bu manfaatlarni ta’minlovchi
kishilar guruhi bo’lgan. Buning uchun o’ziga xos davlat institutlari-sudlar, turmalar, politsiya, armiya
paydo bo’lgan. Ular majburlashga moslashtirilgan organlar edi.
Soliqlarning mavjudligi. Soliq - davlatning aholidan davlat apparatini saqlash hamda aholining kam
ta’minlangan qismiga yordam berish uchun zarur bo’lgan moddiy mablag’larning undirib
olinishidir;
Huquq ijodkorligi, ya’ni davlat hududida yashovchi barcha kishilar tomonidan ijro etilishi
umumiy majburiy bo’lgan qonunlar, huquqiy qoidalari ishlab chiqila boshlandi;
Davlatning eng muhim belgilaridan biri - siyosiy hokimiyatning mavjudligi.
Ma’lumki ibtidoiy jamiyatda ijtimoiy hokimiyat jamiyat a’zolari o’rtasidagi obro’-e’tiborga,
ularning izzat-hurmatiga tayanar edi. Siyosiy hokimiyat esa, boshqaruv, majburlash apparatiga, kuchga
tayanadi. Siyosiy hokimiyat - hokimiyatning eng muhim va murakkab ko’rinishlaridan biridir. U orqali
muayyan xalq, sinf, guruh, shaxs o’zining xohish-istaklarini amalga oshiradi. Siyosiy hokimiyat davlat
hokimiyati va boshqa siyosiy tashkilotlardan tashkil topadi.
Har bir davlatning o’z aholisiga ega bo’lishi;
Davlatning belgilaridan yana biri - umuminsoniy funksiya (vazifa)larni bajarish, ya’ni davlatni
rivojlantirish, hududni qo’riqlash, jinoyatchilikka qarshi kurashish, umumiy
farovonlik maqsadlarini
amalga oshirish;
Davlat suvereniteti, ya’ni davlatning ichki va tashki siyosatni o’tkazishda mustaqilligi;
Davlatni boshqa davlatlardan farqlab turuvchi ramzlar: nomi, bayrog’i, madhiya, tamg’a, davlat
tili, oliy hokimiyat organlari, pul birligi, poytaxtiga ega bo’lishi;
Davlat boshqa ijtimoiy hokimiyatlardan farq qilib,
mamlakatning ijtimoiy-siyosiy, xo’jalik va
madaniy hayotiga rahbarlik qilishi va boshqalar.
Demak, davlat o’zidan oldin paydo bo’lgan ijtimoiy tashkilotdan quyidagi o’ziga xos belgilari bilan
farq qilgan:
davlat fuqarolarning hududiy belgilariga qarab bo’linishi bo’lib, bunday bo’linish urug’doshlik
tuzumida qon-qarindoshlik aloqalari tufayli bo’lgan. Urug’doshlik ittifoqlari buzilgach, fuqarolar
o’zlarining ijtimoiy huquq va burchlarini qaysi urug’ va qabilaga mansub ekanliklaridan qat’i nazar
yashagan joylariga qarab amalga oshira boshlaganlar;
davlat urug’doshlik tuzumi ijtimoiy tashkilotidan xalqdan ajralgan va unga boshchilik qiladigan
davlat hokimiyatining mavjudligi bilan farq qiladi. Bunda davlat hokimiyati aholidan ajralgan bo’lib,
iqtisodiy va siyosiy jihatdan faqat muayyan guruhga sinfga xizmat qiladi. Davlat hokimiyati tizimida
qurollangan kishilarning maxsus otryadi, armiya, politsiya, turma va har xil majbur etish muassasalari
mavjud bo’ladi. Davlat hokimiyati mamlakat ichida ziddiyat keskinlashgan sari va qo’shni davlatlar
kattalashib, aholi son jihatidan ko’payib borgan sari kuchayaveradi.
Davlat ishtirokining saqlash uchun zarur bo’lgan fuqarolardan olinadigan soliqlar va to’lovlar
mavjud bo’ladi.
Davlat suvereniteti, ya’ni davlatning o’z hududi oliy hokimiyatga ega bo’ladi va xalqaro
munosabatlarda mustaqil harakat qiladi.
Huquqning mavjudligi davlat-huquqsiz yashay olmaydi. Huquq davlatni, davlat hokimiyatini yuridik
jihatdan mustahkamlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
