|
Ilmiy bashorat —
tadqiqotchi yoki olimning tabiat, jamiyat va inson tafakkuri
taraqqiyoti qonunlariga asoslanib, kelgusida yuz beradigan hodisa, voqea yoki
144
jarayonni oldindan aytishidir.
Ijtimoiy bilish
— jamiyatdagi, ijtimoiy hodisalarning mohiyatini, ularning kelib
chiqishi, yashashi va rivojlanish qonunlarini bilishdir. Ijtimoiy bilish kengma’noda,
ijtimoiy borliq va ijtimoiy ongning in’ikosidir. Ijtimoiy bilish jamiyat paydo bo’lishi
bilan birga paydo bo’lgan va uning o’zgarib, rivojlanib borishi bilan ham rivojlanib
borgan.
Ijtimoiy bilishning o ‘ziga xos xususiyatlari nimadan iborat, i tabiatni bilishdan
nima bilan farq qiladi?
Tabiatni bilish qulaymi yoki jamiyatni bilish o’ng’aymi.
Albatta, tabiatni bilish jamiyatni bilishdan ancha oson. Chunki, tabiat bilishga
qarshilik qilmaydi. Shuning uchun oldin tabiiy fanlar paydo bo’lganligini hamma
biladi.
Ijtimoiy bilish insonning ijtimoiy borliqni ma’lum maqsad asosida
o’zlashtirilishidir. U tabiatni bilishdan farqli o’laroq, faqat jamiyatdagi moddiy
ijtimoiy faoliyat va munosabat qonuniyatlarini bilishdan iborat bo’lmasdan,
ma’naviy, mafkuraviy faoliyatlar va munosabatlarni, ularning qonuniyatlarini bilishni
ham o’z ichiga oladi. Shu asosda ijtimoiy bilishning quyidagi o’ziga xos
xususiyatlarini ko’rsatish mumkin:
Tabiatni bilishda inson faqat bilishning subekti bo’lib hisoblanadi. Jamiyatni
bilishda esa inson ham, obekt ham subektdir. Inson o’z tarixini yaratadi va uni
biladigan ham o’zi.
Jamiyatni bilishda inson manfaatlari rol oynaganligi uchun biluvchi subektning
xohish-irodasi katta ahamiyatga ega. Binobarin, ijtimoiy bilishda tasodiflarning roli
ham ortib ketadi. Ijtimoiy harakat tepasida kim turgani, u qanday shaxs ekanligining
xarakteriga, katta ta’sir qiladi.
Ijtimoiy bilishda subektning, subektiv omilning roli juda katta. Chunki, qarama-
qarshi maqsad, intilish va boshqalar belgilovchi ahamiyatga egadir. Shuning uchun
dalillar, voqealarga baho berganda alohida olingan shaxs faoliyatini emas, balki
sinflarning, ijtimoiy guruhlarning manfaatlari nuqtayi nazaridan kelib chiqmoq zarur.
Bu ma’noda ijtimoiy bilish o’z ichiga falsafaning faqat gnoseologik, mantiqiy
vazifasinigina emas, balki dunyoqarash vazifasini ham qamrab oladi.
145
1.
Ijtimoiy
bilishda
subektning
ruhiy
holati,
ehtirosi,
kayfiyat,
dunyoqarashi, tarbiyasi, ma’lumoti ham katta rol oynaydi. Moddiy hayot sharoitlari,
moddiy ishlab chiqarishning qanday rivojlanganligi ham bu yerda muhim ahamiyatga
ega.
2.
Tabiatni bilishda faqat moddiy munosabatlar tekshiriladi. Jamiyatni
bilishda esa, moddiy munosabatlar bilan bir qatorda ma’naviy, mafkuraviy
munosabatlar ham bilishning obekti bo’lib hisoblanadi. Ma’lumki, hech bir inson
o’zini yomon demaganidek, hech qaysi jamiyat ham o’zini yomonlamaydi.
3.
Ijtimoiy fanlar tabiiy fanlardan keyin kelib chiqqan, dedik. Buning
sababi shundaki, ijtimoiy voqealar juda murakkab va chigal jarayon bo’lib, uning
qonuniyatlarini ochish ancha qiyin. Buning uchun jamiyat taraqqiyoti ham ma’lum
bosqichgacha rivojlanib, uning qonuniy tartibotlari aniqroq namoyon bo’lishi kerak
edi.
4.
Tabiatshunos olim o’zi tekshirayotgan narsani amalda sinab, tekshirib
ko’rish imkoniyatiga ega. Ijtimoiy bilishda bunday imkoniyat yo’q darajada, tarixchi
olim bunday imkoniyatga ega emas.
Yuqoridagi xususiyatlar asosida ijtimoiy bilish uchun narsa va hodisalarni bir-
biri bilan aloqador va bog’lanishda olib tekshirib, tarixiylik tamoyiliga amal qilish,
haqiqatning konkretligidan kelib chiqib ish yuritish muhim ahamiyatga egadir.
Ijtimoiy bilish —
insonning ijtimoiy borliqni ma’lum maqsad asosida
o’zlashtirishidir. U, tabiatni bilishdan farqli o’laroq, faqat jamiyatdagi moddiy,
ijtimoiy faoliyatlar va munosabatlarni hamda ularning qonunlarini bilishdan iborat
bo’lmasdan, ma’naviy, mafkuraviy va munosabat qonuniyatlarini bilishni ham o’z
ichiga oladi. Ijtimoiy bilish, shu bilan birga, insonning o’zini ham, uning tabiati va
jamiyatdagi o’rnini, taqdiri, hayotining ma’nosi va mazmunini bilishdan ham
iboratdir.
Ijtimoiy bilishning har bir yangi bosqichi oldingi avlodlarning amaliy tajribalari
va nazariy bilimlariga tayangan holda yuzaga keladi. Ijtimoiy bilishni yuzaga
keltiradigan asosiy omillardan biri — ijtimoiy ehtiyojlar va manfaatlardir. Har
146
qanday ijtimoiy bilish jamiyat ijtimoiy ehtiyojlari bilan, kishilarning moddiy va
ma’naviy manfaatlari bilan uzviy bog’liq holda yuzaga keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
