O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Bilish subekti. 
Bilish bilan shug’ullanuvchi kishilar va butun insoniyat bilish 
subekti hisoblanadi. Ayrim Mingan tadqiqotchiolimlar, ilmiy jamoalar, ilmiy tadqiqot 
institutlari ham alohida bilish subektlaridir. Ilmiy faoliyat tabiat va jamiyat 
mohiyatini bilishgagina emas, balki insonning o’ziga ham qaratilishi mumkin. Inson 

---

126 
va butun insoniyat ayni bir vaqtda ham bilish obekti, ham bilish subekti sifatida 
namoyon bo’ladi. 
Bilishning maqsadi
ilmiy bilimlar hosil qilishdangina iborat emas, balki bilish 
jarayonida hosil qilingan bilimlar vositasida insonning barkamolligiga intilish, tabiat 
va jamiyatni insoniylashtirish, tabiiy va ijtimoiy garmoniyaga erishishdir. Fan — fan 
uchun emas, balki inson manfaatlari uchun xizmat qilishi lozim. Inson ilmiy bilimlar 
vositasida ma’naviy barkamollikka erisha borgani sari ilm-fan qadriyat sifatida 
e’zozlana boshlaydi. Fanning har tomonlama rivojlanishi bilan turli ilm sohalarining 
hamkorligi kuchayadi, butun ilmiy jamoalar bilish subekti, yangi ilmiy kashfiyotlar 
ijodkoriga aylanadilar. 
Bilish predmeti
subektning bilish faoliyati qamrab olgan bilish obektining 
ayrim sohalari va tomonlaridir. Fanning o’rganish sohasi tobora konkretlashib boradi. 
Tabiatshunoslik fanlarini bilish predmetiga qarab botanika, zoologiya, geografiya, 
ixtiologiya va boshqa sohalari vujudga kelgandir. Tadqiqot predmeti fanlarni bir-
biridan farqlashga imkon beradigan muhim belgidir. 
Bilish darajalarini
shartli ravishda: quyi, yuqori va oliy dara jaga ajratish 
mumkin. Bilishning quyi darajasi barcha tirik mavjudotlarga xos bo’lib, hissiy bilish 
deyiladi. Hissiy bilish sezgilar vositasida bilishdir. 
Insonning sezgi a’zolari (ko’rish, eshitish, hid bilish, ta’m bilish, teri sezgisi) 
boshqa mavjudotlarda bo’lgani singari uning narsalarga xos xususiyat, belgilarini 
farqlash, tabiiy muxitga moslashish va himoyalanishi uchun yordam beradi. 
Bilishning quyi bosqichida sezgi, idrok, tasavvur, diqqat, xayol tashqi olam 
to’g’risida muayyan bilimlar hosil qilishga yordam beradi. 
Bilishning yuqori bosqichi faqat insonlargagina xos bo’lib, aqliy bilish (ratsional 
bilish) deyiladi. Agar inson o’z sezgilari yordamida narsa va hodisalarning faqat 
tashqi xossa va xususiyatlarini bilsa, tafakkur vositasida narsa va hodisalarning ichki 
mohiyatini bilib oladi. Mohiyat hamisha yashirindir, u doimo hodisa sifatida 
namoyon bo’ladi. Har bir hodisada mohiyatning faqat bir tomonigina namoyon 
bo’ladi. Shu boisdan ham hodisa aldamchi va chalg’ituvchidir. Binobarin, inson 

---

127 
sezgilarining biron bir narsa yoki hodisa to’g’risida bergan malumotlari hech qachon 
uning butun mohiyatini ochib bera olmaydi. 
Tushuncha, hukm va xulosalar chiqarish ilmiy bilishning muhim vositalaridir. 
Bunday bilish insondan alohida qobiliyat, kuchli irodani tarbiyalashni, narsa va 
hodisalardan fikran uzoqlashishni, diqqatni bir joyga to’plashni, ijodiy xayolni talab 
etadi. 
Bilishning oliy darajasi intuitiv bilish, qalban bilish, g’oyibona bilishdir. 
O’zining butun borlig’ini fan, din, siyosat va san’at sohasiga bag’ishlagan buyuk 
kishilar ana shunday bilish qobiliyatiga ega bo’ladilar. Intuitiv bilish hissiy va aqliy 
bilishga tayanadi. Buyuk shaxslarning g’oyibona bilishi ularning doimiy ravishda 
fikrini band etgan, yechimini kutayotgan umumbashariy muammolar bilan bog’liqdir. 
Ilmiy bilishning eng samarali usullarini aniqlash gnoseologiyada muhim o’rin egallab 
keldi. Har bir fan o’ziga xos bilish usullaridan foydalanadi.