O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Tushuncha – tafakkurning mantiqiy shakli
Tushuncha –
predmet va hodisalarni umumiy, muhim belgilari orqali aks 
ettiruvchi tafakkur shaklidir.
 
Belgilar
deb, predmetlarni bir-biridan farq qiluvchi hamda ularning bir-biriga 
о‘xshashligini ifoda qiluvchi tomon va xususiyatlarga aytiladi.
Belgilar muhim yoki nomuhim bо‘ladi. Predmet belgisining muhim yoki 
nomuhim bо‘lishi, bizning predmetga amalda qanday munosabatda bо‘lishimizga 
qarab ham belgilanadi. Xususan, ma’lum bir munosabatda muhim bо‘lmagan belgilar 
boshqa munosabatda muhim bо‘lishi mumkin. Masalan, kishining layoqati uning 
qanday kasbni tanlashi uchun muhim bо‘lsa, inson sifatida mavjud bо‘lishi uchun 
muhim emas. Bunday muhim belgilar predmetning ma’lum bir munosabatdagi 
muhim belgilari deyilib, obyektiv muhim belgilardan (predmetning mavjud bо‘lishi 
bilan zaruriy aloqada bо‘lgan belgilar) farq qiladi. 
Predmet tо‘xtovsiz harakatda, taraqqiyotda bо‘lganligi uchun vaqt о‘tishi bilan 
uning muhim bо‘lgan belgisi nomuhim bо‘lgan belgiga yoki aksincha, nomuhim 
belgisi muhim belgiga aylanishi mumkin. Masalan, bevosita kuzatiladigan faktlar 
empirik bilish bosqichida muhim ahamiyatga ega bо‘lsa, nazariy bilish bosqichida 
unga kamroq murojaat qilinadi. 
Demak, tushunchada predmetning muhim belgilari mujassamlashadi, bu belgilar 
predmetning umumiy va individual belgilari bо‘lishi mumkin. Masalan, «G‘afur 
G‘ulom» tushunchasida predmetning umumiy belgilari (inson, shoir) bilan bir 

---

260 
qatorda, individual muhim belgilari (xususan, «Sen yetim emassan» she’rining 
muallifi) ham ifodalangan. 
Tushunchaning hissiy bilish shakllaridan tubdan farq qilishiga alohida e’tibor 
berish zarur. Sezgi, idrok va tasavvur predmetning yaqqol obrazlaridir. Biz faqat 
birorta konkret predmetni, masalan, о‘zimiz yozib о‘tirgan qalamni idrok qilishimiz 
yoki u tо‘g‘risida tasavvurga ega bо‘lishimiz mumkin. «Umuman qalam»ni idrok 
qilib bо‘lmaydi. Chunki tushuncha predmetning yaqqol obrazi emas, balki abstrakt 
obrazidir. “Qalam” tushunchasi о‘zida konkret qalamlarning barchasini qamrab 
olgani holda, ularning har biriga xos bо‘lgan individual belgilarni tashlab yuborib, 
umumiy, muhim belgilarini ifoda qiladi. Ayni paytda bu belgilar qalamni boshqa 
predmetlardan, masalan, kitobdan farq qildirib turadigan maxsus belgilar bо‘lib ham 
xizmat qiladi. 
Tushuncha predmetning nomuhim belgilaridan chetlashar ekan, demak, uni 
tо‘laligicha aks ettira olmaydi. Bu ma’noda u hissiy bilish shakllariga nisbatan 
borliqdan uzoqroqda turadi. Lekin, tushuncha predmetning muhim belgilarini in’ikos 
qilishi, mohiyatini aks ettirishi bilan hissiy bilish shakllariga nisbatan borliqni 
chuqurroq, tо‘laroq ifoda etadi. 
Tushuncha, hissiy bilish shakllaridan farqli о‘laroq, inson miyasida tо‘g‘ridan-
tо‘g‘ri aks etmaydi. U ma’lum bir mantiqiy usullardan foydalangan holda hosil 
qilinadi. Bu usullar: taqqoslash, tahlil, sintez, abstraksiyalash, umumlashtirishdir. 
Taqqoslash
yordamida predmetlar о‘zaro solishtirilib, ularning о‘xshash, 
umumiy va bir-biridan farq qiluvchi individual belgilari aniqlanadi. Taqqoslash 
tahlilni taqozo qiladi. Chunki predmetlarni yaxlit holda solishtirib bо‘lmaydi. Ular u 
yoki bu xossasiga kо‘ra taqqoslanishi kerak. Buning uchun u xossalar ajratilishi 
lozim.