O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Tushunchaning mazmuni va hajmi 
Tushuncha о‘zining mazmuni va hajmiga ega. 
Tushunchaning mazmuni
ni 
unda fikr qilinayotgan predmetning muhim belgilari tо‘g‘risidagi axborot tashkil 
etadi. Masalan, «fan» tushunchasining mazmunini fanning muhim belgilari, ya’ni 
uning amaliyot bilan aloqada ekanligi, predmetlarning birorta sohasiga oid 
tushunchalar, qonunlar, prinsiplar shaklidagi obyektiv chin (haqiqiy) bilimlar 
tizimidan iborat bо‘lishi, dunyoqarashning shakllanishida ishtirok qilishi kabi 
ma’lumotlar tashkil qiladi. 
Tushunchaning hajmi
esa, unda fikr qilinayotgan predmetlar yig‘indisini aks 
ettiradi. Masalan, yuqorida misol qilib keltirilgan «fan» tushunchasining hajmi 
mavjud barcha fanlarni: matematika, fizika, mantiq va hokazolarni ichiga qamrab 

---

262 
oladi. 
Tushunchaning mazmuni va hajmi uzviy bog‘liq bо‘lib, u tushunchaning 
mazmuni va hajmi о‘rtasidagi Teskari nisbat qonuni yordamida ifodalanadi. Bu 
qonunga muvofiq tushunchaning hajmi kengaytirilsa, mazmuni torayadi va aksincha, 
hajmi toraytirilsa, mazmuni kengayadi. Masalan, «fan» tushunchasining mazmuniga 
«mantiq»qa oid bо‘lish belgisini qо‘shish bilan hajm jihatidan undan torroq bо‘lgan 
«mantiq fani» tushunchasiga о‘tiladi. 
«Fan» tushunchasining hajmini kengaytirish bilan mazmun jihatidan unga 
nisbatan torroq bо‘lgan «ijtimoiy ong shakli» tushunchasi hosil qilinadi. Bunda faqat 
fanga xos bо‘lib, boshqa ijtimoiy ong shakllari, masalan, huquqiy ongda bо‘lmagan 
spetsifik belgilar tushuncha mazmunidan chiqarib tashlanadi. 
Bu qonun tushunchalar bilan olib boriladigan qator mantiqiy amallar asosida 
yotadi. 
Tushuncha turlari 
Mantiq fanida tushunchalar mazmuni va hajmi bо‘yicha bir qancha turlarga 
bо‘linadilar. Xususan, hajmiga kо‘ra yakka va umumiy tushunchalar farq qilinadi.