|
Demokrit, Epikur,
Lukretsiy Kar
va boshqalar salmoqli hissa qo’shdilar. Ularning qarashlariga ko’ra,
inson hayotining maqsadi ongli lazzatlanish, azob-uqubutlarga chap berish, ruhning
sokin va tinch holatiga erishishdir. Shu sababli ular falsafaning asosiy vazifasi
insonga baxtli bo’lish yo’lini ko’rsatishdan iborat deb hisoblaganlar. Ularning
fikricha, jon ayrim atomlardan tashkil topgan va o’limga mahkum, tana haloqatga
uchragandan so’ng atomlar yemiriladi. Inson o’ limdan qo’rqmasligi kerak, zero toki
u hayot ekan o’lim yo’q, o’lim kelganda esa inson yo’q bo’ladi.
O’rta asr falsafasi asosan diniy falsafa o’laroq, insonni unda ikki negiz: oliy
(ruh) va past (tan) bir-biri bilan uzluksiz kurash olib boruvchi mavjudot sifatida
qaradi. O’rta asr yevropa diniy falsafasining «otasi»
Avreliy Avgustin Avliyo
insonning mohiyatini aynan ruh va faqat u tashkil etadi, deb hisoblandi. Tana esa
vaqtinchalik qobiqdan, ruh qamalgan joydan, ruh «zindoni»dan boshqa narsa emas.
Foma Akvinskiyning
fikriga ko’ra odam ruh bilan tanning uyg’un birligidan iborat va
bu hol uni quyi, hayvoniy dunyo bilan oliy, ilohiy, farishtalar olami o’rtasida arosatda
qolgan mavjudot qilib qoyadi. Unda jismoniylik qancha ko’p bo’lsa, u hayvonga
shunchalik yaqinlashadi, ruhiyat qancha ko’p bo’lsa u shuncha farishtalarga
yaqinlashadi. O’rta asr sxolastikasi vakillari (Buyuk Albert, Anselm Kenterberiyskiy)
nuqtai nazariga ko’ra insonning asosiy vazifasi o’z mohiyatini anglash emas, balki
yanada yuqori ilohiy mohiyatga qo’shilishga intilishdir. O’z-o’zidan ayonki, inson
207
ruhi boqiydir va inson yerdagi butun hayoti davomida faqat uni qutqarish to’g’risida
oylashi kerak.
Sharq-musulmon falsafasi doirasida inson muammosiga ikki xil yondashuvni
ko’rish mumkin. Ulardan biri ko’proq taqdir haqidagi islom aqidasiga suyanadi.
Inson taqdiri oldindan belgilab qoyilgan, shu sababli insonning qo’lidan keladigan
birdan-bir ish bu o’zini ana shu taqdirda belgilab qoyilganidek tutish. Biroq,
Forobiy,
Beruni, Ibn Sino, Alisher Navoi, Mirza Bedil,
XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi
ma'rifatparvarlar
Axmad
Donish,
Muqimiy,
Furqat,
Zavqiy,
Sattorxon
Abdulg’afforrov
va boshqalar inson haqidagi gumanistik, ma'rifatparvar va
demokratik konsepsiyaning shakllanishiga katta hissa qoydilar. Ularning ijodlari
uchun insonga, uning kuchiga, aqliga, irodasiga ishonch xosdir, ular ommani
ma'rifatli va bilimli bo’lishiga da'vat etdilar.
Yangi davr falsafasi insonning mohiyati va o’z-o’zini anglashi muammolariga
qaytishi bilan ajralib turadi.
Tomas Gobbs,
mexanik materializm tarafdori o’laroq, insonning ruhiy dunyosi
mexanik kuch-g’ayrat va harakatlar majmuasidan boshqa narsa emas, deb hisobladi.
Uning fikricha, inson faqatgina murakkab tuzilgan mexanizmdir xolos, u mexanika
qonunlariga boysunadi. Gobbs ruhning alohida substansiya sifatida mavjudligini
inkor etdi.
Rene Dekart
insonning dualistik konsepsiyasini ishlab chiqdi. U inson o’lik
mexanizm (tana) bilan irodaga va fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan substansiya
(ruh)ning qo’shiluvidan tashkil topgan, deb hisobladi.
Benedikt Spinoza
o’zining inson haqidagi ta'limotini insonning tabiatning bir
qismi ekanligi, tana va ruhning birligi asosida yaratdi. Insonning butun ruhiy hayoti
idrok va affektlar (quvonch, g’am, lazzat)dan iborat. Insonni harakatiga keltiruvchi
kuch o’zini saqlash va manfaatga intilishdir.
XVIII
asr fransuz materialistlari
J.O.Lametri, K.A.Gelvetsiy, P.A. Golbax,
D.Didro
va boshqalar inson haqidagi ta'limotini ishlab chiqishga katta xissa
qo’shdilar. Buni hatto ularning asarlarining nomlari ham tasdiqlab turadi:
Lametrining «Inson-mashina», Gelvetsiyning «Inson haqida» va hokazo.
208
Lametri ijtimoiy rivojlanishning asosiy sabablari ulug’ shaxslarning faoliyati va
ma'rifatdir, deb hisoblar edi. Didro insonni oliy qadriyat, koinotning idrok markazi,
butun madaniyatning yaratuvchisi deb hisobladi. Golbaxning nazarida esa, inson
tabiatning bir qismi, u tabiat qonunlariga boysunadi. Gelvetsiyning fikriga ko’ra,
insonning shakllanishida atrof muhit asosiy rol oynaydi. U barcha odamlar o’z
qobiliyatlari va imkoniyatlariga ko’ra tabiat tomonidan teng qilib yaratilgan, ularning
qanday bo’lishi faqat tarbiyaga bog’liq deb hisobladi.
XIX
asr falsafiy fikrning inson haqidagi ta'limotni rivojlantirishdagi eng
muhim yutuqlaridan biri bu
Lyudvig Feyerbaxning
(1804-1872) falsafiy
antropologizmidir. U inson mohiyati muammosini falsafasining «birdan-bir, universal
va eng oliy» muammosi sifatida qaradi va birinchi planga olib chiqdi. Biroq
Feyerbax, aslida, insonga biologik nuqtai nazardan qaraydi, uning ijtimoiy mohiyatini
izohlamaydi.
Antropologik tamoyil (ya'ni, ob'ektiv olamni inson mohiyatining hosilasidan
iborat bir narsa sifatida qarash) ekzistensializm, hayot falsafasi, falsafiy
antropologiya, antroposotsiologiya, freydizm va boshqa ko’plab falsafiy va ijtimoiy
oqimlarning asosida yotadi. Ekzisensialistlar
(J.P.Sartr, A.Kamyu
va hokazo)
falsafaning asosiy muammosi deb insonning mavjud bo’lishi masalalarini
hisoblaydilar (Ekzistensiya). Inson faqat o’zini anglashi mumkin.
K.Yaspers
yozganidek: «Mavjud bo’lish bilish demakdir va men ong sifatida mavjudman».
Ekzistensializmning asosiy tamoyili erkinlik tamoyilidir. Inson «ozod bo’lishga
mahkum etilgan» (J.P.Sartr). Ijtimoiy hayotning tangliklaridan chiqishning yo’li
shaxsning individualistik borlig’ida. Insonning o’z diqqat markaziga qoyuvchi yana
bir oqim
«falsafiy antropologiya».
Bu oqimning asoschisi Maks Sheler (1874-1928)
falsafaning asosiy masalasi «Inson nima?» degan savoldan iborat deb hisobladi.
Inson ko’plab fanlar o’rganadigan predmetdir. Biologiya uni Homo sapiens turi
sifatida qaraydi. Pedagogika uchun u tarbiya ob'ekti, sotsiologiya uchun turli
munosabatlar sub'ekti, kulturologiya uchun madaniyatning ob'ekti va sub'ekti,
iqtisodiy nazariya uchun asosiy ishlab chiqarish kuchi va hokazo.
209
Tabiiy fanlar orasida an'anaviy (biologiya, antropologiya, meditsina va
boshqalar) bilan bir qatorda nisbatan yangi fanlar (oliy nerv tizimi faoliyati
fiziologiyasi, somatologiya, seksologiya va hokazo) paydo bo’ldi. Ijtimoiy bilim
sohasida ham «eski» fanlar (psixologiya, sotsiologiya, tilshunoslik, etika) qatorida
«yangi» fanlar (aksiologiya, germenevtika) kabilar faoliyat ko’rsatishadi.
XX
asrda ilmiy bilimning shiddatli rivoji, parallel tarzda boruvchi fanlarning
faol differensiatsiyasi va integratsiyasi tabiiy-ilmiy va ijtimoiy fanlar chegarasida bir
qator yangi fanlarning: bioetika va tibbiyot etikasi, sotsiobiologiya, psixofiziologiya
va boshqalarning yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. Bu hol falsafaning inson
muammolarini ko’rib chiqishdagi metodologik roli haqidagi masalani yanada dolzarb
etib qoyadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
