|
Sababiyat
(kauzallik) ikki hodisa о‘rtasidagi zaruriy aloqa bо‘lib, muayyan
sharoitda ulardan biri (sabab hodisa) ikkinchisini (oqibatni) keltirib chiqaradi. Uning
muhim xususiyatlari quyidagilar: 1) aloqaning umumiyligi; 2) vaqtdagi izchilligi; 3)
aloqaning zaruriyligi; 4) sabab va oqibatning bir ma’noli bog‘lanishda bо‘lishi.
1.
Sababiy aloqalarning umumiyligi
deganda, olamda hech bir hodisaning
sababsiz mavjud bо‘la olmasligi tushuniladi. U har qanday hodisaning о‘z holicha,
boshqa hodisalardan mustaqil holda vujudga kela olmasligi, boshqa hodisalar bilan
301
bevosita yoki bilvosita bog‘lanib ketgani, turli xil hodisalar ta’sirida paydo bо‘lishi,
о‘zgarishi, yо‘q bо‘lishi hamda, о‘z navbatida, boshqa hodisalarga ta’sir о‘tkazishini
bildiradi. Borliqdagi har bir hodisa о‘z sababiga ega bо‘lib, uni ertami yoki kechmi
bilib olish mumkin.
Turli xil aloqalar, mavjud holatlar о‘rtasida noma’lum bо‘lib qolayotgan sabab-
hodisa munosabatini topish uchun boshqa omillar, xususan, sababiy aloqada bо‘lgan
hodisalarning vaqtdagi ketma-ketligi, izchilligi hisobga olinishi zarur.
2.
Sababiy aloqadorlikda bо‘lgan hodisalarning vaqtdagi birin-ketinligi
deganda, sabab-hodisaning oqibat (natija) dan doimo oldin kelishi nazarda tutiladi.
Sabab-hodisa bilan oqibat-hodisaning rо‘y berishi orasida turli muddat о‘tishi
mumkin. Ba’zan oqibat (natija)–sabab-hodisadan bir zum keyin paydo bо‘lishi
mumkin. Masalan, о‘qning otilishi bilan u tekkan obyektning zararlanishi о‘rtasida
о‘tadigan vaqt juda qisqa, organizmga tushgan mikrob bilan u qо‘zg‘aydigan
kasallikning vujudga kelishi о‘rtasida о‘tadigan vaqt uzoqroq (bir qancha daqiqa,
soat, kun) bо‘ladi. Sababiy aloqadorlik ijtimoiy hayotda (masalan, kishilarning
huquqiy ongi bilan uni shakllantirishga yо‘naltirilgan xatti-harakatlar), geologiyada
(masalan, ma’lum bir jarayonlar ta’sirida tog‘larning paydo bо‘lishi) va boshqa shu
kabi sohalarda ancha kо‘p uzoq davomida amalga oshadi.
Sabab-hodisa oqibat-hodisadan avval keladigan bо‘lgani uchun, u bilishda
doimo oqibatdan oldin keladigan hodisalar orasidan qidiriladi. Bunda oqibat bilan bir
vaqtda yoki undan keyin keladigan hodisalar istisno (eliminatsiya) qilinadi, ya’ni
chiqarib tashlanadi.
Sabab va oqibatning vaqtdagi izchilligi, birin-ketinligi hodisalar о‘rtasidagi
sababiy aloqadorlikni aniqlashning zaruriy sharti, lekin о‘z holicha kо‘zlangan
maqsadga erishish uchun yetarli emas. Oldinma-ketin kelgan hodisalarning hammasi
ham sababiy aloqadorlikda bо‘lavermaydi. Bu holat hisobga olinmasa, «undan keyin,
demak, shu sababga kо‘ra», deb ataladigan xato (lot. – post noc, ergo propter noc)
rо‘y beradi. Masalan, chaqmoq chaqish hodisasi momaqaldiroqdan avval sodir
bо‘ladi. Kishilar chaqmoq chaqishini momaqaldiroqning sababi deb tushunganlar,
vaholanki, haqiqatda bunday emas. Momaqaldiroqning chaqmoqdan keyin kelishiga
302
sabab tovush tezligining yorug‘lik tezligidan kamroq bо‘lishidir. Aslida esa ular bir
vaqtda vujudga keladi. Xuddi shu singari, jinoyat sodir bо‘lishidan avval u sodir
etilgan joyda bо‘lgan kishilarning hammasi ham jinoyatchi bо‘lavermaydi.
3.
Sababiy aloqadorlikning zaruriyligi
oqibatning uni vujudga keltiradigan
sabab mavjud bо‘lganidagina paydo bо‘lishini anglatadi. Sabab-hodisaning yо‘qligi
oqibat-hodisaning ham yuzaga chiqmasligini bildiradi. Ana shuning uchun ham
sababiy aloqadorlikni aniqlashda oqibatdan avval keladigan hodisalardan oqibat-
hodisani keltirib chiqarmaydiganlari olib tashlanadi, ya’ni eliminatsiya qilinadi.
4.
Sababiyatning bir ma’noli aloqadorlik
ekanligi muayyan sababning о‘ziga
muvofiq keladigan muayyan oqibatni keltirib chiqarishini ifodalaydi. Buni sabab va
oqibat о‘rtasidagi aloqadorlikda simmetriyaning mavjudligi, ya’ni sabab-hodisaning
о‘zgarishi oqibat-hodisaning о‘zgarishiga olib kelishi tasdiqlaydi. Sababiyatning bu
xususiyati uni aniqlash jarayonida faqat о‘zaro birgalikda о‘zgaruvchi hodisalarni
olib qolib, qolganlarini chiqarib yuborishga undaydi.Sababiy aloqadorlikning
yuqoridagi xususiyatlarini hisobga olish uni aniqlashni osonlashtiradi.
Sababiy aloqadorlik murakkab strukturaga ega. Xususan, sabab-hodisa turli xil
sharoitlarda turli oqibatlarni keltirib chiqarishi (masalan, havo namligining yuqoriligi
turli xil kasalliklar sababi bо‘lishi) yoki aksincha, bir oqibat turli sharoitlarda har xil
sabablar ta’sirida paydo bо‘lishi (badan haroratining kо‘tarilishi tumovning, buyrak
kasalligining, ichak kasalligining va shu kabilarning oqibati bо‘lishi) mumkin.
Shuning uchun ham sababiy aloqadorlikni aniqlash empirik tadqiqot natijalarini
samarali tahlil qilishga imkon beruvchi prinsiplarni qо‘llashni taqozo etadi. Ular
sababiy aloqadorlikda bо‘lgan hodisalarni ularning borliqdagi tabiiy mavjud bо‘lish
sharoitidan «ajratib olib», maxsus bilish sharoitlarida о‘rganishga imkon beradi.
Xususan:
1. Oqibatdan avval kelgan hodisa murakkab tarkibga ega, u a, b, c, d va hokazo
holatlardan tashkil topgan, deb hisoblanadi.
2. Mazkur holatlarning har biri mustaqil holda mavjud va boshqalari bilan
о‘zaro aloqada bо‘lmaydi, deb qaraladi.
3. Qayd etilgan holatlar mavjud bо‘lishi mumkin bо‘lgan holatlarning tugal
303
tо‘plami, deb olinadi.
Bu prinsiplar bilan bir qatorda sababiy aloqadorlikni aniqlashning yana bir
qancha metodlari mavjud. Ular mantiqda ilmiy induksiya metodlari deb yuritiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
