|
Tо‘liqsiz induksiyada
esa birorta belgining bir mantiqiy sinfga tegishli
predmetlarning bir qismiga (bir nechtasiga) xosligini (yoki xos emasligi) aniqlash
asosida shu belgining berilgan sinfga mansub barcha predmetlarga xosligi (xos
emasligi) haqida xulosa chiqariladi.
Tо‘liqsiz induksiyada fikrimiz, xuddi tо‘liq induksiyadagidek, juz’iylikdan
(yakkalikdan)
umumiylikka,
kamroq
umumiylashgan
bilimdan
kо‘proq
umumiylashgan bilimga qarab harakat qiladi. Lekin unda, tо‘liq induksiyadan farqli
о‘laroq, xulosa kuzatish, tajriba davomida qayd etilmagan, о‘rganilmagan
predmetlarga ham tegishli bо‘ladi. Tо‘liqsiz induksiyaning evristik mohiyati aynan
ana shundadir.
Tо‘liqsiz induksiyada fikrimiz quyidagi shaklda quriladi:
S1 predmeti P belgiga ega.
S2 predmeti P belgiga ega.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Sn predmeti P belgiga ega.
S1, S2,..., Sn predmetlari C sinfiga tegishli.
Ehtimol, S sinfining har bir predmeti R belgiga egadir.
297
Bu shaklni simvolik kо‘rinishda quyidagicha yozish mumkin:
R (x1)
R (x2)
... ... ...
R (xn)
x1, x2,..., xn... ЄC
x ((xЄS) →R(x))
Xulosa yuqoridagidek о‘qiladi, ya’ni: «Ehtimol, S sinfining har bir predmeti R
belgiga ega bо‘lsa kerak».
Masalan:
2 soni 2 ga qoldiqsiz bо‘linadi.
4 soni 2 ga qoldiqsiz bо‘linadi.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
n soni 2 ga qoldiqsiz bо‘linadi.
2, 4,..., n... sonlari juft sonlardir.
Ehtimol, juft sonlarning barchasi 2 ga qoldiqsiz bо‘linsa kerak.
Tо‘liqsiz induksiyada xulosaviy bilimning empirik asosi tо‘liq aniqlanmaydi,
ana shuning uchun ham unda amalga oshirilgan umumlashtirish tо‘liqsiz bо‘ladi.
Xususan, unda berilgan mantiqiy sinfga mansub predmetlarning barchasi emas, faqat
S dan Sn gacha bо‘lgan qismigina о‘rganiladi, xolos. Ana shu о‘rganilgan
predmetlarga birorta P belgining xosligi (xos emasligi) kuzatilsa, uning
о‘rganilayotgan sinfga mansub barcha predmetlarga xosligi (xos emasligi) haqida
ehtimoliy tarzdagi xulosa chiqariladi.
Masalan, tabiatda gaz haroratining о‘zgarishi uning hajmining о‘zgarishiga olib
kelishi, jamiyatda iqtisod bilan siyosatning bog‘liqligi, bilishda fakt va qonunning
о‘zaro aloqasi zaruriy (muayyan sharoitda, albatta, vujudga keladi) va umumiy
(muayyan sharoit paydo bо‘lgan barcha hollarda takrorlanadi) aloqalardan, borliqda
amal qilayotgan qonuniyatlardan kelib chiqadi.
298
Zaruriy aloqalarning bir vaqtning о‘zida umumiy aloqalardan iborat bо‘lishi
(predmetlarning birorta sinfi, tо‘plamiga xos bо‘lishi), ularning esa, о‘z navbatida,
yakka, ayrim predmetlarda namoyon bо‘lishi, ya’ni ularning xususiyatlari sifatida
yuzaga chiqishi ilmiy bilish va amaliy muhokama yuritishda birorta mantiqiy sinf
haqida unga mansub predmetlarning ayrimlarini о‘rganish asosida fikr bildirish
mumkinligini anglatadi.
Haqiqatan ham, kundalik turmushimizda biz ana shunday yо‘l tutamiz. Xususan,
paxta, bug‘doy, sut, metall prokati, gazlama va shu kabi ommaviy ravishda ishlab
chiqariladigan mahsulotlar sifati haqida ulardan olingan kichkina namunalarni
tekshirish natijalariga tayangan holda fikr bildiramiz va hosil qilgan xulosaviy
fikrlarimiz haqiqatdan yoki haqiqatga yaqin fikrdan iborat bо‘ladi. О‘z-о‘zidan
ravshanki, bu yо‘l bilan olingan xulosalar hamma vaqt ham tо‘g‘ri bо‘lavermaydi.
Ba’zan chiqarilgan xulosalar xato ham bо‘lishi mumkin.
Demak, tо‘liqsiz induksiya bо‘yicha xulosa chiqarishga xos xususiyatlardan biri
asoslardan xulosaning mantiqan kelib chiqishining kuchsiz bо‘lishidir.
Tо‘liqsiz induksiya uchun xarakterli bо‘lgan bu kamchilikni «tuzatish» uchun
xulosaning chin bо‘lishi ehtimoli ortishiga imkoniyat yaratuvchi bir qancha
metodologik talablarga rioya qilish zarur Ular quyidagilar:
1.Ekstensiv metoddan foydalanish, ya’ni о‘rganilayotgan predmetlar sonini
oshirish. Bu biroz bо‘lsa ham xulosaning chin bо‘lishi ehtimolini orttiradi. Lekin bu
yerda bir narsani hisobga olish zarur. Tajriba tugal bо‘lmagan, ya’ni sinfning barcha
predmetlari emas, faqat bir nechtasi о‘rganiladigan bir sharoitda keyingi
о‘tkaziladigan tajribalardan birida avvalgi tajribalar natijalariga zid bо‘lgan holni
kuzatish ehtimoldan xoli emas. Bunda о‘rganilayotgan hodisalar sonini kо‘paytirish
yо‘li bilan kо‘zlangan maqsadga erishishga urinish samarasizdir beradi. Tajribani
tugalligiga erishib bо‘lmaydi, chunki bilish obyekti kо‘p hollarda ochiq tizimdan –
hodisalar va holatlar soni amalda cheksiz bо‘lgan obyektdan iborat bо‘ladi.
2.Tajriba natijalarining sifat jihatidan xilma-xil bо‘lishiga erishish, ya’ni bir xil
sharoitda takrorlanadigan belgilarnigina emas, balki turli xil sohalar, holatlarda
takrorlanadigan о‘xshash belgilarni ham qayd etish muhimdir.
299
3. Tajriba natijalarining kuchli bо‘lishi, «bexosdan» aniqlanishi ham muhim
ahamiyatga ega.
4.Keyingi ikki metodologik talab tо‘liqsiz induksiyada empirik materiallarni
tanlab olishni taqozo etadi.
Dastlabki empirik materiallarni kuzatish va tajriba natijalarini tanlab olish
usuliga kо‘ra tо‘liqsiz induksiyaning ikki turi: sanash orqali (enumerativ induksiya)
va istisno qilish orqali tо‘liqsiz induksiya (eliminativ induksiya) ajratilishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
