O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-texnologiya instituti

1.2. Superfosfat olishning fizik-kimyoviy asoslari. 

Fosfatning  parchalanishi.

  Superfosfat  olishda  ftorapatitning  parchalanishi 

ikki bosqichda sodir bo‘ladi. Avval erkin fosfat kislota hosil bo‘ladi: 

Ca

5

(PO

4

)

3

F + 5H

2

SO

4

 + 2,5H

2

O = 3H

3

PO

4

 + 5CaSO

4

*0,5N

2

O + HF. 

  Bu  reaktsiya  20-40  minut  davomida  kamerada  superfosfat  massasining 

pishitilishi davrida tugaydi. Kalsiy sulfat yarimgidrat shaklida cho‘kmaga tushadi, 

ammo  juda  tez,  bir  necha  minutda  angidritga  aylanadi,  uning  shakli  tayyor 

superfosfat  da  saqlanib  qoladi.  Buni  superfosfat  kamerasidagi  reaktsion  massa 

---

18 

 

haroratining  yuqoriligi  (110-120

O

C)  va  suyuq  fazada  (birinchi  bosqich 

jarayonining ohirida 42-46%) P

2

O

5

 miqdorining ko‘pligi bilan izohlanadi. Bunday 

sharoitda kalsiy sulfatning stabil shakli angidrit hisoblanadi [

7

]. 

  Sulfat  kislot  to‘la  sarflangandan  so‘ng  ikkinchi  bosqich  jarayoni  -  qolgan 

apatitning to‘plangan fosfat kislota bilan reaktsiyasi boshlanadi: 

Ca

5

(PO

4

)

3

F + 7H

3

PO

4

 + 5H

2

O = 5Ca(H

2

PO

4

)

2

*H

2

O + HF. 

  Hosil 

bo‘lgan  monokalsiyfosfat  dastlab  eritmada  bo‘ladi,  uning 

to‘yinishidan  kristallanishi  boshlanadi.  CaO  –  H

3

PO

4

  –  H

2

O  sistemasidagi 

muvozanat  diagrammasidan  ko‘rinadiki,  eritmadagi  P

2

O

5

  miqdori  42-46%  va 

harorat 100

O

C dan yuqori (bu ikkinchi bosqich jarayonining boshlanish sharoitiga 

muvofiq keladi) bo‘lganda monokalsiyfosfat Ca(H

2

PO

4

)

2

*H

2

O kristallanadi. 

  Stexiometrik  nisbatdagi  kom‘onentlarning  ta‘sirlashuvi  natijasida  sodir 

bo‘ladigan quyidagi: 

2Ca

5

(PO

4

)

3

F + 7H

2

SO

4

 + 3H

2

O = 3Ca(H

2

PO

4

)

2

*H

2

O + 7CaSO

4

 + 2HF. 

tenglama bo‘yicha boradigan reaktsiyaning birinchi bosqich jarayonida 70%, 

ikkinchi  boskichida  esa  30%  apatit  ta‘sirlashadi.  Birinchi  bosqichda  ko‘p 

miqdordagi  suyuq  fazaga  to‘lgan  to‘r  tuzilishli  mikrokristallardan  iborat  kalsiy 

sulfat hosil bo‘ladi. Reaktsion massaning qotishi sulfat kislota to‘la sarflanguncha 

sodir bo‘ladi, uning ishtirokida monokalsiyfosfatning hosil bo‘lishi mumkin emas; 

shu boisdan massa qotishining sabibini faqatgina kalsiy sulfatning kristallanishiga 

bog‘lash  mumkin.  Ikkinchi  bosqich  kamerali  yetiltirish  davrida  boshlanadi  va 

omborda  mahsulotni  uzoq  vaqt  (xomashyo  naviga,  ishlab  chiqarish  tartibiga  va 

pishitish sharoitiga bog‘liq holda 6-25 sutka) pishitishda yakunlanadi.