O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-Iqtisodiy fakul’teti «Ijtimoiy-madaniy faoliyat»

Mavzu:Xonliklar davrida ijtimoiy-madaniy faoliyat ravnaqi

(Qo`qon xonligi davrida madaniyatimiz taraqqiyoti).

Reja:

1. 
   Qo‘qon xonligini tashkil topishi.
   
2. 
   Xalq maorifi:maktab va madrasalar faoliyati.
   
3. 
   Ilm-fan, adabiyot va san'at sohasidagi o‘zgarishlar.
   

XV asrda yevropaliklarning Sharqqa olib boruvchi dengiz yo‘lining kashf etishlari bilan Buyuk ipak yo‘li inqirozga uchraydi. O‘rta Osiyo esa jahon sivilizatsiyasidan chetda qolib ketdi. Xalqaro aloqalarning susayishi iqtisodiyotga ham og‘ir ta'sir ko‘rsatib O‘rta Osiyo tushkinlikka yuz tutdi. XVI asr boshlarida hokimiyatning Shayboniylar tomonidan egallanishi ham, Ashtarxoniylarning xokimligi ham Movarounnaxrni ilgarigi darajasiga olib chiqa olmadi.

O‘rta Osiyodagi inqirozlardan qo‘shni davlatlar, ayniqsa, Eron foydalanishga urindi. Oqibatda 1510 yili Shoh Ismoil Xorazmni bosib oldi, Xuroson esa butunligicha Eronga qo‘shib olindi. Eronliklarning Xivadagi hukmronligi uzoqqa cho‘zilmadi. 1511 yili Xiva shayboniylardan Elbarsxon eronliklarni quvib chiqarib Xiva xonligiga asos soldi. 1524 yili Shox Ismoilning o‘limi Xiva xonligining o‘z hududini kengaytirish imkonini berdi.

Shayboniylarning Movarounnahrda tashkil etilgan davlati Buxoro xonligi deb ataldi. Shu tariqa Movarounnahrda ikki mustaqil davlat paydo bo‘ldi. Bu shundoq ham og‘ir bo‘lgan iqtisodiy va ijtimoiy hayotni qiyinlashtirdi. Buxoro va Xiva o‘rtasida doimiy dushmanlik saqlanib qoldi. Ubaydullaxon 1537 yili O‘rganchni egalladi (1539 yilgacha) Abdullaxon davrida Xiva (1593 yil) qayta egallandi. Oradan ikki yil o‘tgach Xiva turkmanlar yordamida mustaqilligini tikladi, lekin tez orada Xoji Muhammadxon yana Eronga kochdi. 1598 yili Abdullaxonning o‘limi oqibatida Buxoroda taxt uchun kurashgani Xoji Muhammad (Xojimxon) ning Xivada hokimiyatini tiklashga yordam berdi. Abdulg‘ozixon davrida (1655 yil) Buxoro atrofi ikki marta talon-taroj qilindi. Korakul, Karmana vayron qilindi. 1658 yil Vardonze talanib, bosqinchilik 1662 yili Buxoroga etib keldi. Bunday harakat Buxoroni ham kamrab olgan edi. Ayniqsa, yuqori mansabdorlar qo‘lida yer-mulk to‘planib qoldi. Yalangtushbiy, Olloxberdibiy kabi mansabdorlarning qo‘lida ulkan mulk va bepoyon yerlar to‘plangan edi. Bunday shaxslar xon xazinasiga ham xiroj to‘lamay qo‘ygan edilar. Xon xazinasi bo‘shab qoldi va oqibatda o‘z yerlarini sotuvga qo‘ygan. Katta yer-mulk egalari bulmish ruhoniylarning ham mavkei o‘sdi.

O‘rta Osiyo yerlarida ilgarigidek suniy sug‘orish inshootlari kurish davom etmadi, sug‘orish tarmoqlari izdan chiqdi. Amudaryoning o‘zanini o‘zgartirishi ahvolini yanada og‘irlashtirdi. qishloq xo‘jaligi inqirozga uchradi. Qishloq xo‘jaligida dehqonchilikdan yaxshi naf yo‘q bo‘lsa, xunarmandchilikni og‘ir soliqlar rivojlanishidan tuxtatdi. Iqtisodiy, siyosiy hayot ilm-fanga ham uz tasirini o‘tkazmay kolmadi. Dunyoviy ilmni o‘rganish sekin davom etayotgan bo‘lsada ikkinchi darajaga tushib qoldi, mutaasiblik asosiy o‘ringa chiqdi.

Buxorodagi taxt uchun kurash, bo‘zg‘inchilik (separat) va, nihoyat, Xiva xonlarining Buxoroga qayta-qayta qilgan bosqinchilik yurishlari Abdulazizxonni 1680 yili taxtni ukasi Subxonquliga topshirishga majbur etdi. U xajga jo‘nadi. Subxonqulixonga Buxoroda juda og‘ir ahvol meros bo‘lib qolgan edi. Uning xokimligi davrida ichki va tashqi ahvol yanada og‘irlashdi. Viloyat hukmdorlari mustaqillik talab qilibgina qolmay xazinaga soliq to‘lashdan bosh tortishdi. Xonning o‘g‘illari bilan munosabati urushgacha borib etdi. Samarqand viloyati xokimi Xojiqulibiy o‘tarchi urush uchun Xiva xoni Anushaxonga qo‘shildi. Xiva qo‘shinlari Buxoro, Karmana, Vardonze va xatto Samarqandgacha etib keldilar. Samarqand olingach Anushaxonning nomiga xutba o‘qitilib, uning nomiga tanga zabt etildi. Badaxshon xokimi Maxmudbiy yordamida xivaliklarni zo‘rg‘a quvib chiqargan Subxonqulixon Balxga qo‘shin tortdi, o‘g‘li Sidiq Muhammad xibsga olinib o‘ldirildi. 1686 yili Anushaxon saroyida fitna uyushtirilib o‘ldirildi. Lekin ahvol yaxshilanmadi. Shunday bir og‘ir sharoitda bo‘lmachilik haraqatlaridan biri Farg‘onada yuz bermoqda edi, xojalar uchun eng qulay payt kelgan edi.

1708-yili Targ‘ova, Pillaxon, To‘qaytepa, Parnok, Tepaqo‘rg‘on va Qaynar mavzelarining xo‘jayinlari bo‘lmish nufuzli xojalar jamoasi o‘zlarini mustaqil, deb e'lon qildilar^.. Xuddi shu paytda mamlakatda nufo‘zi ortib ketgan minglar qabilasi Ubaydullaxon tayziqiga uchragan va mustaqil davlat qurish niyatida edilar. Qabila oqsoqollari kengashida mustaqil davlat qurish rejasi to‘la tasdiqlandi. 1709-yili xojalar ag‘darilib ming sulolasi Farg‘onada mustaqil davlatga asos soldilar, qabila oqsoqollaridan biri Shoxruhbiy xon, deb e'lon qilindi. Shu tariqa vodiyda 1876 yilgacha 167 yil davomida hukm so‘rgan yangi o‘zbek davlati vujudga keldi.

Buxoro xonligida yuz berayotgan boshqa voqyealar, umuman, shart-sharoitlar Qo‘qon xonligining mustahkamlanib olishi va rivojlanishiga yordam berdi: Juybor shayxlari kabi yirik mavqyega va yerga ega bo‘lgan mulkdorlarning markazga buysunmaslik harakati; yirik mulkdorlar soliq to‘lashdan ham bosh tortishgan edi; kambag‘al aholining mushkul ahvoli tufayli tinimsiz qo‘zg‘olon ko‘tarish; Ubaydullaxon II ning 1708 yilgi pul islohotining salbiy oqibatlari; Ayniqsa, Ubaydullaxonning ukasi Abulfayzxonning saroydagi bo‘zg‘unchiligi va fitnachiligi ( xon shunday fitna asosida 1711 yilda o‘ldirilgan). Ubaydullaxondan so‘ng ashtarxoniylar hukmronligi yanada susaydi.

«Qo‘qon» atamasi to‘g‘risidagi ma'lumotlar Niyoz Muhammad Xuqandiyning «Shoxruhbiy tarixi» («Tarixi Shoxruhbiy»), Ibratning «Farg‘ona tarixi» («Tarixi Farg‘ona», 1916 yil), marokashlik Al-Idrisiyning «Jahon bo‘ylab kezib xoldan toyganning ovunchig‘i «(«Nuzxat af-mushtoq fi xtirak ul-afoq», XII asr), Yoqut Hamaviyning «Mamlakatlar ro‘yxati « (Mu'jam al-buldon», XIII asr ), Ibn Xavqalning «erning surati» («Kitob ul surat al-arz», X asr ) asarlarida berilgan. Tarixchilar «Qo‘qon» atamasini turlicha talqin qiladilar:

Xonlik davrida Qo‘qon shahrida bir necha o‘quv yurtlari: madrasalar, maktablar ia qorixonalar mavjud edi. Madrasalar musulmon oliy o‘quv yurtlari hisoblangan. Maktablar machitlar qoshida va xususiy uylarda tashkil etilgan. Xonlar o‘rtasida xonzoda va zodagonlarning bolalarini o‘qitish uchun maxsus maktab bor edi.

Odatda, maktablarda asosan o‘qish va yozish, arifmetika va adabiyot o‘qitilar edi. Qorixonalarda esa asosan ko‘zi ojizlar o‘qib, Qur'on, doston va she'ru g‘azallar yodlar edilar. Maktablar qizlar uchun alohida, o‘g‘il bo-lalar uchun alohida bo‘lgan. Masalan, mashhur shoira Dilshod Qo‘qonda maktab ochgan. U o‘zining pedagogik faoliyati haqida bunday deb yozgan edi: «Mening suhbatdoshlarim va dugonalarim aqlli qizlar va iste'dodli shoiralar edi. Ellik bir yil davomida men maktabdorlik qildim va yiliga o‘rtacha 20 tadan 30 tagacha o‘quvchilarim bo‘lib, sakkiz yuz to‘qsonta qizlarning savodini chiqardim, bulardan deyarli chorak qismi she'riyatga qobiliyatli bo‘lib, shoira va o‘z davrining aqlli va dono odamlari edi».

Qo‘qon shahrida boshqa shaharlarga nisbatan maktablar soni ko‘proq bo‘lgan. Bu esa qo‘qonliklarning aksariyat ko‘pchiligi savodli bo‘lib, o‘qish va yozishga usta bo‘lganligidan dalolat beradi. O‘qituvchilar o‘z uylarida ochgan xususiy maktablaridan tashqari barcha o‘quv yurtlari, turli shaxs va tashkilotlar tomonidan xayriya qilingan vaqflardan tushadigan daromad hisobiga ishlar edi. Ularning odatida machitlar birinchi o‘rinda turardi, chunki deyarli barcha machitlarda maktablar ochilgan^.

Madrasalar Qo‘qon xonliginiig boshqa shaharlarida ham bor edi, ammo ular Qo‘qondagidek salobatli va katta emasdi. O‘qishni bitirganlarning ayrimlari bilimlarini takomyllashtirish va oshirish uchun Buxoro va Samarqand madrasalariga ham borib o‘qishar edilar. Har bir maktabdor domlaning ham o‘zicha o‘qitish uslublari bo‘lgan. Ularning ba'zilari bolalarning yosh xususiyatlariga alohida o'tibor bergan holda kichik yoshdagi o‘quvchilarga xusnixat va og‘zaki hisobni o‘rgatsa, katta yoshdagi o‘quvchilarga esa Qur'onning oyat va suralaridan tashqari fors, arab, turkiy tillarda yozilgan o‘nta hayotiy kitoblarni ham o‘qishni o‘rgatar edi.

Demak, dastlabki boshlang‘ich ta'limdan so‘ng Qur'on xatm qilinib, «Chor kitob», keyin esa «So‘fi Olloyor» ibtido qilingan. So‘ngra «Kalila va Dimna», «Qobusnoma» singari donishmandlik ruhidagi kitoblar o‘qitilgan^.. O‘quvchilarga «Odobnoma» dasturlari aoosida dars berilgan. Xalq og‘zida kirgan axloqiy, ma'naviy, falsafiy ruhdagi maqollar, masallar, majmualar, rivoyatlar, hikoyatlardan esa tarbyaya vositasi sifatida foydalanilgan. Madrasalarda o‘quv dasturi aoosan uch bosqichda: boshlang‘ich (adno), o‘rta (avsat) va yuqori (a'lo) bosqichlarda olib borilib, unda uchta til (arab, fors va turkiy) mukammal o‘rgatilgan. Madrasalarda Qur'on ilmi (o‘qish uslublari, qiroat, tavsif), fiqx (shariat qonunlari), handasa, ilmi nujum, axloq, falsafy, mantiq, adabiyot, jo‘g‘rofiya, tarix, tabobat fanlari o‘qitilgan. Talabalar arab va fors tillari orqali Farididdin Attorning «Mantiq ut-tair», Hofiz Sheroziy devoni, Mirzo Abduqodir Bedil devoni, Mir Alisher Navoiyning «Chor devoni, Fuzuliy g‘azaliyoti hamda Sharqda milliy ta'lim sohasida darslik va qo‘llanma sifatida foydalanib kelinayotgan «Maslak ul-muttaqin», «Avvali ilm», «Mu'zi Vazanjoniy», «Avomil», «Harakat», «Qofiya», «Sharqi muloyi Jomiy», «Risolai Shamsiya» kabi risolalar bilan tanishish imkoniga ham ega bo‘lganlar. Bu esa madrasalarda ta'lim jarayonida badiiy adabiyotning mumtoz namunalari keng o‘rin olganligini, dunyoni anglash, tafakkurni shakllantirish borasida badiiy asarlarga alohida ahamiyat berilganligini ko‘rsatadi.

Madrasalarda bilim olish mumkinligi, bu yerda ham diniy, ham ilmiy, ham madaniy fanlar bo‘yicha dunyoga tanilgan mudarrislar, olimlar bor bo‘lganligi uchun ham Turkistonga turli mamlakatlaridan ko‘plab talabalar kelib o‘qiganlar.

Payshanba kunlari domlalar uylariga ketganlar talabalar esa bo‘sh vaqtlarini o‘yinlar bilan band etganlar. Juma kunlari o‘qish bo‘lmagan. Talabalar ba'zan bozorga borib maddohlarning hikoya va diniy rivoyatlarini eshitar edilar. Talabalarning ko‘pchiligi esa Qo‘qon xoni boradigan va olimlar yig‘iladigan Jome' masjidiga borishni orzu qilganlar. Bu yerda juma namozidan keyin olimlar bilan birgalikda Qur'on va tariqat haqida munozaralar o‘tkazilgan. Bunda ko‘plab mashhur din ahllari, olimlar, yosh mutaxassislar ham xon oldida o‘zlarining bilimlarini, aql va harakatlarini ko‘rsatishga intilgan. Iste'dodi borlari albatta, xon nazariga tushgan va keyinchalik qobiliyatlariga muvofik mansablar ham olganlar. Bunday kunlarda, odatda xon o‘zining yoniga olimlarni taklif qilib, ularga shariatning turli ma'noga ega bo‘lgan biror masalasini tavsiflab, sharhlab berishni so‘ragan. Olimlardan birortasi birinchi bo‘lib o‘z fikrini bayon etganidan keyin munozara boshlanib, har biri o‘zining sharhini aytib, misollar bilan tasdiqlamoqchi bo‘lganlar. Bunday munozara bir necha soatlarga cho‘zilib ketgan

Xulosa qilib aytganda, madrasalar xonlikda davlat idoralari va diniy muassasalar uchun, maktab va madrasalar uchun muallim va mudarrislar tayyorlangan. Madrasalar o‘z davridagi ijtimoiy-siyosiy tuzum va uning mafkurasi uchun xodimlar tayyorlab bergan. Ana shu maktab va madrasalarni bitirib chiqqan ziyolilarning ma'lum qismi tarix, adabiyot, jo‘g‘rofiya, tibbiyot va boshqa fanlar sohalari bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borib, ajoyib ilmiy-ma'rifiy kitoblar, she'riy devonlar va bir qator asarlar yaratganlar.

Qo‘qon shahri faqat xonlik poytaxtigina emas, balki madaniy markaz ham hisoblanib o‘ziga xos adabiy muhit yaratgan shahar edi. Bu yerga turli dunyoqarashli, iste'dodli va malakali yozuvchi, shoir va shoiralar kelgan. Ularning aksariyati asli Qo‘qonliklar edi. Bular o‘zlariga xos muhit yaratib, asosan ikki oqimga bo‘lingan edilar. Birinchisi saroy shoirlari bo‘lib, ular xon va boylarni maqtab, turmush sharoitini ko‘kka ko‘tarib asarlar yaratganlar. Ikkinchi oqimga mansublar esa progressiv fikrga ega bo‘lib, barchani xalqparvarlikka chaqirib, turmush og‘irligini, o‘zaro urushlarni, xudbinlikni, yolg‘on va omonlikni qoralab asarlar yozganlar.

Ammo shuni z'tiborga olish kerakki, ikkala oqimda ham qobiliyatli, o‘z ona Vatanini sevuvchi shoir va shoiralar ko‘p edi. Shuni ham ta'kidlab o‘tish lozimki, sovet davrida xon va boylarii ozgina maqtagan shoir va shoiralarni tanqid qilib yozishga ko‘pchilik majbur bo‘ldi. Vaholanki, ular real vaziyatni e'tiborga olganlar. Shuning uchun adabiyotchilarimiz Qo‘qon adabiy muhitini yana bir bor chuqurroq o‘rganib chiqib, maxsus ilmiy-tadqiqot ishlarini qilib haqiqatni ochiq va ravshan yozishsa oqilona ish qilingan bo‘lur edi. Bunday tadiqotlar esa ko‘plab iste'dodli yozuvchi, shoir va shoiralar nomlarini xalqimizga taqdim etardi.

Hozircha ma'lum bo‘lganlardan Akmal (shoir Mahmurning otasi), Amiriy (Qo‘qon xoni Umarxon), Boqixon» to‘ra, Gulxaniy, Yoriy Ho‘qandiy, Zavqiy, Zoriy, Maxjub, Maxmur, Muqimiy, Muxtazib, Mushrif, Muhayir, Muhammad Yunus Toib, Muhiy, Muhsiniy, Nasimiy, Nizomiy, Ho‘qandiy, Nodir, Nozil, Pisandiy, Rojiy, Sadoiy, Umidiy, Furqat, Shuhrat va boshqalarni «ko‘rsatish mumkin.

Qo‘qonda ko‘plab iste'dodli shoirlar bo‘lgan. Bulardan quyidagilarning nomlarini tilga olib o‘tish mumkin: Anbar otin, Bahri otin, Dilshod, Zebuniso, Zinnat, Karomatoy, Nodira, Saidabonu, To‘ti qiz, Uvaysiy, Fazilatbonu, Fidoiya, Hafiza otin, Xayriniso va boshqalar.

Akmal (Domullo Shermuhammad, XVIII asr)- shoir Mahmurning otasi. U o‘z davrining ilg‘or fikrli kishisi bo‘lgan. Fazliy Namangoniy «Majmuat ush-shuaro» tazkirasida Akmal she'riyatiga yuqori baho beradi. Vozex esa Akmalning adabiyot ahllari orasida ancha obro‘ga ega bo‘lganligini yozadi. Akmal o‘zbek tilida yozgan she'rlarini bir (devonga, tojik tilida yozgan she'rlarini boshqa, bir devonga to‘plagan. Bu ikki devon haligacha topilmagan. U shark klassiklari, ayniqsa, Hofiz, Sa'diy, Jomiy, Navoiy ijodidan bahramand bo‘lgan va ularning asarlariga ko‘p muham maslar bog‘lagan. Akmalning she'rlari ko‘pgina bayozlardan o‘rin olgan. U o‘z asarlarida hayotning qoloq tomonlarini tanqid qilgan, xalqni ma'rifatga undagan.

Amiriy (Umarxon Norbo‘tabek o‘g‘li, 1787-1822) -o‘zbek shoiri, Qo‘qon xoni (1810-1822). Amiriy o‘zining falsafiy va lirik g‘azallari bilan boshqalardan ajralib turgan. Uning g‘azallariga zamondoshlari juda yukori baho berganlar. U o‘zining asarlarini o‘zbek va fors (tojik) tillarida yozgan. Amiriy shoir, yozuvchi, rassom, xattot va boshqa san'atkorlarning homiysi bo‘lgan. Umarxon davrida Qo‘qon adabiy muhiti shakllanadi, ko‘plab madrasa, machit va maktablar barpo etiladi. Arab va fors tillarida yozilgan kitoblar o‘zbek tiliga tarjima qilinadi, Qur'on, diniy va mumtoz asarlar iste'dodli xattotlar tomonidan bezatilib ko‘chiriladi. Amiriyning xotini Nodirabegim mashhur shoira edi. Uning o‘g‘li Muhammad Alixon ham she'rlar yozgan. Amiriyiing she'rlari devoni to‘plangan, ayrim asarlari esa ko‘plab bayozlarga kirgan. Uning devoni 1882 yilda Istambulda, 1905 yilda Toshkentda chop etilgan. Umarxonning topshirig‘i bilan Fazliy va Mushrif tomonidan «Majmuat ush-shuaro» to‘plami tuziladi, bu to‘plam Toshkentda 1902 yilda bosilgan.

Zavqiy — Ubaydullo Solih o‘g‘li (1853—1921).-o‘zbek xalq shoiri. U Yo‘doshning Shayxon mahallasida kosib. oilasida tug‘ilgan. Ko‘qondagi «Madrasai oliy» va «Chalpak» madrasalarida ta'lim olgan. 1874 yilda oilaviy qiyinchilik tufayli o‘qishni to‘xtatib, ota kasb mahsido‘zlik bilan shug‘ullanishga majbur bo‘lgan, lekin mutolaa qilishni tark etmaydi, adabiyot bilan muttasil shug‘ullanadi. XIX asrning ikkinchi yarmida Qo‘qonda ijod etgan Muqimiy, Furqat, Nusrat, Muhayir, Nodim, Rojiy, Asiriy kabi shoirlar bilan tanishadi. Qo‘qonning boy savdogari Mo‘minjon qo‘lida mirzalik ham qiladi. Shu davrda u Qo‘qon, Buxoro, Samarqand, O‘sh, Andijon, Toshkent, Marg‘ilon kabi shaharlarda bo‘ladi. Zavqiy 1890 yilda tog‘asi Muhammad Siddiq bilan Kavkaz, Kichik Osiyo, Misr, Arabiston va boshka mamlakatlarga boradi. 1903 yili Qo‘qonga qaytib, o‘z ijodi bilan Muqimiy va Furqat an'analarini davom ettiradi.

Zavqiyning adabiy merosi devon holida to‘plangan emas. Uning lirik g‘azal, muham maslari, ayrim hajviy yumoristik she'rlari XIX asr oxiri va XX asr boshlarida tuzilgan turli qo‘lyozma, majmua va bayozlarga, shuningdek, litografik nashrlarga kirgan, ayrimlari vaqtli matbuotda e'lon qilingan. Zavqiyning ijodiy faoliyati madrasada talabalik yillaridayoq boshlangan. Shoir ijodining bu ilk davri an'anaviy ruhdagi ishqiy lirik asar, muham maslar bilai tavsiflanadi. Xalq hayoti, orzu-istaklari, kurashi va intilishi bilan yaqindan tanisha borish, shuningdek, o‘tmish klassiklarining, birinchi navbatda Alisher Navoiy adabiy merosining ilg‘or an'analarini qunt bilan o‘zlashtirish natijasida Zavqiy asarlarida xalqchillik va ilg‘or g‘oyalar tashviqi ko‘proq o‘rin egallay boshlaydi.

Maxmur (asli ismi Mahmud, XVIII asr oxiri — 1844) — o‘zbek xalq shoiri. Shoir Shermuhammad Akmalning o‘g‘li. Qo‘qondagi «Madrasai Mir»da tahsil ko‘rgap. Umarxon qo‘shinida sipohlik qilgan. Maxmur yoshligidan she'riyatga havas qo‘yib, Sa'diy, Hofiz, Jomiy, Navojy merosini chuqur o‘rgangan. Iqtisodiy muhtojlikda kun kechirgan. Maxmur oilasining och-yalang‘ochligi, hatto bolalarining ba'zan yeyishiga noni yo‘qligini alam bilan yozadi. U xalq tomonida turib, uning dushmanlarini ayovsiz hajv etadi. Saroy shoirlari Maxmurni kamsitishga uringanlar (chunonchi, Fazliy Namangoniy «Majmuat ush-shuaro»da uni tahqirlab tilga oladi),, Maxmur ularning laganbardorlik, ochko‘zliklarini fosh etadi. Bu saroy adabiyoti bilan demokratik yo‘nalishdagi adabiyot orasidagi kurash ifodasidir. Shoir o‘zining ilg‘or qarashlarini ifodalash uchun klassik she'riy shakllar (g‘azal, qasida, muham mas)dan o‘rinli foydalanadi.

Maxmurning asarlarida xalqning g‘oyatda ayanchli turmushini, mamlakatdagi vayronagarchilik, kuchayib borayotgan ijtimoiy tengsizlik ifodalangan. O‘z zamonasi ziddiyatlarini umumlashtirib, «shiru-shakar» (o‘zbek va tojik tillarida) uslubida yozgan «Munojot ba dargohi qozi ul-hojot» muham masida saroy maddohlari «dorul omon» deb maqtagan. Qo‘qon- xonligidagi tengsizlik, adolatsizlik, zulm fosh etadi. Shoir zamonani qoralab, zulmga nisbatan keskin norozilik bildirsa ham, lekin undan qutulish yo‘lini topolmaydi. «Hapalak», «Ta'rifi viloyati Qurama» kabi she'rlarida shu nomdagi qishloqning vayrona manzarasi (shoirning onasi shu yerlik bo‘lgan), undagi aholining ayanchli turmushi real tasvirlangan. Xon-amirlar zulmi ostida harobaga aylangan O‘rta Osiyo qishloqlarining tipik manzarasi aks ettirilgan. Maxmur lirik she'rlarida real hayot nafosatini, insoniy muhabbatni kuylagan, go‘zal ma'shuqa obrazini yaratgan. Hofiz, Jomiy, Soib Tabriziy g‘azallariga muham maslar bog‘lagan shoirning o‘zbek va tojik tillarida yaratgan asarlari badiiy jihatdan barkamoldir.

Maxmurning hajviy she'rlar devoni saqlangan, unda 69 asar (3417 misra) to‘plangan, lirik asarlari esa bayozlarda uchraydi. Uning ijodi XIX asrning birinchi yarmi o‘zbek adabiyotida demokratik yo‘nalishning kuchayishiga, tanqidiy realizm oqimining asoslanishiga katta hissa bo‘lib qo‘shildi va Muqimiy, Zavqiy, Avaz O‘tar singari demokrat shoirlar ijodiga barakali ta'sir ko‘rsatdi.

Muqimiy. Muhammad Aminxo‘ja Mirzaxo‘ja o‘g‘li (1850—1903) —o‘zbek demokratik adabiyotining asoschilaridan biri, shoir va mutafakkir. U kambag‘al hunarmand — novvoy oilasida tug‘ilgan. Muqimiy. boshlang‘ich ma'lumotni Qo‘qondagi maktablardan birida olgan. Onasi Bibioysha Muqimiyning she'riyatga havasini uyg‘otgan. Muqimiy Qo‘qonda «Hokimoyim» madrasasida, so‘ngra Buxoro madrasasida o‘qigan. U taxminan 1876 yilda Qo‘qonda yer qurilishi mahkamasida mirzalik qiladi. 1877 yilda Sirdaryo yoqasidagi Oqjar paromida pattachi bo‘lib ishladi. Otasining vafotidan so‘ng 1885—1886 yillarda modddy ahvoli og‘irlashgach, Qo‘qondagi «Hazrat» madrasasining kichik bir hujrasida umr kechirishga majbur bo‘ladi. Muqimiy o‘zbek she'riyatining g‘azal, muham mas, murabba, masnaviy kabi janrlarida mahorat bilan ijod etadi.

Muqimiy ijodining katta qismini uning lirikasi tashkil etadi. Bunda u insonni ulug‘laydi, inson kechinmalarini kuylaydi.

Shoir intilishlari bilan adolatsiz muhit o‘rtasidagi qarama-qarshilik uning ijodida tanqidiy yo‘nalishni keltirib chiqaradi. Muqimiy hajviyotining‘ ijtimoiy ildizlari, shubhasiz, tarixiy davr sharoiti va o‘zbek mumtoz adabiyotidagi tanqidiy yo‘nalish hamda xalq ijo-didagi hajvchilik an'analari bilan bog‘liq. Muqimiyning hajviyoti mazmuniga, tanqiddagi uslubiga qarab satira va yumorga bo‘linadi. Muqimiy o‘z satiralarida turmush illatlarini, boylar manfaatini ifoda etuvchi qonun-qoidalarni tanqid qiladi (masalan, «Tanobchilar», «Moskovchi boy ta'rifida», «Hanvi Viktor», «Saylov» va h.k).

Muqimiyning she'rlari qo‘lyozmalar, Turkistonda litografiya yo‘li bilan nashr qilingan kitoblar, bayozlar va o‘sha davrda Toshkent va Peterburgda bosilgan vaqtli matbuot sahifalari orqali bizgacha yetib kelgan.

Furqat. Zokirjon Mullo Xolmuhammad o‘g‘li (1859, Qo‘qon — 1909, Yorkent) — o‘zbek demokrat shoiri, ma'rifatgparvari, publitsisti, o‘zbek jurnalistikasi asoschilaridan biri. Otasi Mullo Xolmuhammad mayda savdo ishi bilan shug‘ullangan, o‘qimishli bo‘lgan, badiiy adabiyotga qiziqqan. Furqat 1866 yili mahallasidagi mansabdor Mullo Muhammad Olimdan ta'lim olgan, fors tilini o‘rgangan. Adabiyotga erta qiziqqan, 8 yoshlarida Fariduddin Attorning «Mantiq ut-tayr» asari bilan tashishgan. Navoiy, Hofiz, Bedil, Fuzuliy asarlarini o‘qigan, yoshligidan she'rlar yoza boshlagan. Maktabni tugattach, Ashur Muhammad Qori nomli maktabdordan ma'lum muddat saboq olgan, so‘ng uning maktabida halfalik qilgan. Keyinchalik mulla Qambar Alidan xattotlik san'atini o‘rgangan. So‘ng (1870) Jome masjidida mudarrisi Podshoxo‘jadan arab tili bo‘yicha ta'lim olgan, 1873—1876 yillarda madrasada o‘qigan. Qo‘qondagi siyosiy voqyealar munosabati bilan bu yerdagi madrasalar yopilgach, Furqat tirikchilik ishlari bilan shug‘ullangan. 1876 yilda Yangi Marg‘ilondagi do‘kondor tog‘asi oldiga borib, u bilan hamkorlik qilgan, keyinchalik o‘zi ham do‘kon ochgach, ikki-uch yil savdo ishlari bilan shug‘ullangan, ayni zamonda kosib dehqonlarning turli ariza, iltimosnomalarini yozib, mirzalik qilgan. Furqatning bu davr hayoti uning xalqchil dunyoqarashi va ilgor adabiy-estetik qarashlarining shakllanishida muhim bosqichlardan biri bo‘ldi. Bu yerda Furqat ilk bor rus kishilari, yevropacha hayot, fan-texnika yangiliklari bilan tanishdi, mehnatkash ommaning og‘ir hayotini kuzatdi, she'riyatda shuhrat qozona boshladi. 1880 yili Qo‘qonga qaytib, oila quradi va butunlay ijod bilan shug‘ullanadi. Ko‘plab lirik g‘azallar, «Hammomi xayol» she'riy risolasini yozadi, «Chor darvesh», «Nuh manzar» asarlarini fors tilidan o‘zbekchaga tarjima qiladi, lirik asarlarini to‘plab, devon tuzadi. Lekin bular hozirgacha topilmagan.

Furqat Qo‘qonda Muqimiy boshchilik qilayotgan demokratik kayfiyatdagi ijodkorlar safiga qo‘shiladi, ularning adabiy yig‘inlarida faol ishtirok etadi va uning rahbarlaridan biriga aylanadi. Muqimiy, Zavqiy, Furqat va boshqalar ijodida keyinchalik kamol topgan g‘oyaviy va adabiy-estetik birlik, davrning dolzarb masalalariga munosabatdagi yaqinlik, dunyoqarashidagi umumiylik mana shu adabiy yig‘inlarda shakllana borgan.

Furqat Yorkentda oila quradi, kichik do‘kon ochib, dorivor o‘simliklar bilan savdo kiladi, xattotlik bilan shugullanib, bir qancha badiiy, publitsistik asarlar yaratadi, ma'rifatparvarlik faoliyatini davom ettiradi. Chet el safariga chidishi bilanok boshlagan «Sayohatnoma» asari ustida ishlashni davom ettiradi Furqatning ko‘plab maqolalari va badiiy asarlari «Turkiston viloyatining gazeti»da chop etilgan.

Anbar otin Farmonqul qizi (1870—1906) — o‘zbek xalq shoirasi bo‘lib kambag‘al kosib oilasida tug‘ilgan. Otasi Farmonqul asli marg‘ilonlik bo‘lib, shoira Uvaysiyning jiyanidir. Onasi Ashurbibi Qo‘qonlik bir kosibning qizi bo‘lgan. Anbar Otin 7 yoshidan o‘z mahallasn-dagi Dilshod otinning maktabida ta'lim oladi. Dilshod otin o‘z davrining bilimdon, shoirtabiat, dono ayollaridan bo‘lib, «Barno» taxallusi bilan she'rlar ham yozgan. U Anbarning she'riyatga qiziqishini ko‘rib, uni mumtoz adabiyot namunalari bilan tanishtirgan. Dastlab kichik she'rlar yoza boshlagan Anbar ko‘proq Uvaysiyga ergashadi, uning g‘azallarini qunt bilan o‘rganadi, muham maslar bog‘laydi. Ayniqsa Navoiyni birinchi ustozi hisob-laydi. Anbar otinning turmush o‘rtog‘i Zohidxo‘ja ham adabiyotga ixlosmand kishi bo‘lib, Muqimiy, Furqat, Zavqiylar anjumanida qatnashgan. Anbar otin ham bu suxbat va mushoiralarda ishtirok etgan. O‘ning «Mushoira nomli risola yozganligi haqida og‘zaki ma'lumotlar uchraydi. Anbar otin - haqgo‘y va oqilligi bilan mahalla ayollari o‘rtasida obru qozonib, otin, otincha nomini olgan. She'r shoiraning butun umri davomida ajralmas do‘sti, hamdardi bo‘ladi. 1905 yilda Anbar otin devon tuzib, unga 41 zg‘azal, 4 muham mas, bir qit'a, bir mustahzod va she'riy tarjimai holini kiritgan. Anbar otin haqiqatni aytishdan cho‘chimaydi. U xalqni jaholatda tutuvchi din ahlini, riyokor shayxlarni qattiq tanqid qoralaydi. Anbar otinning boshqa g‘azallarida ham xalkparvarlik, ma'rifatparvarlik. yuksak insoniylik g‘oyalari targ‘ib etilgan. U zamonasidagi turmush lavhalarini tasvirlabgina qolmay, ularga ijtimoiy ta'na ham beradi, mash'um zamonani o‘zgartirish xalqning harakatiga bog‘liq degan xulosaga keladi. Anbar otinning dunyoqarashini, falsafiy tafakkurini o‘zida mujassamlashtirgan asari — «Qoralar falsafasi» dir. Asar kirish va to‘rt fasl (qism) dan iborat. Har bir qismda shoira ijtimoiy hayotdagi biror muhim masalaga o‘z qarashlarini va mushohadalarini bildiradi. U kambag‘al xalq hayotiga achinadi, zamonasidagi irqiy kamsitishlarga o‘z noroziligini ifoda etadi. Shuningdek, ayollar taqdiri haqida gapirib, ularning jamiyatdagi qonuniy o‘rni va huquqlarini talab qilib chiqadi. Har bir mushohadaning oxirida bir she'r keltirilib, qissadan hissa chiqariladi.

Dilshod (1801-1905/06) - demokratik, ma'rifatparvar tojik shoirasi. Uni o‘zbek shoirasi deb ham aytish mumkin, chunki u 17 yoshida asirga tushib O‘ratepadan Qo‘qonga olib keliiadi. Bu yerda o‘zbek yigitiga turmushga chiqib, umrining oxirigacha shu yerda yangidan o‘zbek tilida ko‘plab g‘azallar yozadi. Dilshod o‘z ijodida jamoatchilik fikrini bayon etadi, hayotning turli tomonini ochib beradi. Uning tojik va o‘zbek tillarida yozilgan asarlari bir-birini to‘ldiradi va boyitadi. Ularni bir-biridan ustun qo‘yish qiyin, chunki shoira bu tillarni mukammal bilganligi tufayli ikkala tilda ham chuqur, mazmunli asar yozadi va yurakdagi, qalbidagi so‘zlarini mohirona bayon etadi.

Dilshodning hayoti haqidagi ma'lumotlar uning o‘z asarlarida va qo‘qonlik shoir Sulaymon Rojiyning «Muxtasar ul-ash'ori Dilshod» kitobida saqlangan. Uning otasi ham shoir bo‘lib, u qatl etilgan. Dilshod unda juda yosh edi, onasidan ham erta judo bo‘lib (1814) buvisi qo‘lida tarbiyalangan. Uni 17 yoshida (1818) Umarxon sarbozlari Qo‘qonga asir qilib olib ketgan. Biroq Dilshod to‘g‘riso‘zligi tufayli Umarxon saroyidan haydaladi, keyin Toshmahdum degan imomga turmushga chiqadi. Shoiraning qaynonasi ma'rifatli, bilimdon ayol bo‘lib, maktabdorlik qilardi. Dilshod ham kaynonasining yo‘lidan borib, muallimalik qiladi. «Men,—deb yozadi

Qo‘qonlik shoir va shoiralar haqida Dilshod bunday deydi: «Men anchadan beri yashab kelayotgan Qo‘qon shoirlar shahridir. O‘n ikki darvozalik bu katta shaharda to‘rt yuz qirq mahalla bor derdilar va har birida shoirlar bor. Qo‘qon maydonining Sarimozor dahasida birorta mahalla yo‘qki, u yerda biror bir shoir va donishmand bo‘lmasa. Xo‘ja Kalon To‘ra mahallasida mendan tashqari yana Maxzani, Turobi va Bahori taxallusli shoirlar va Fidoiy ismli shoira yashardilar. Bizning qo‘shni Buzrukxo‘ja mahallasida qachonlardir juda iste'dodli, shirinso‘z shoir janob Bog‘dor Eshon Nizomi yashar edi. Hozir bu mahallada shoira Mohinabonu va Hafiza otin va shoir Sabuhi yashaydilar. Yana bulardan tashqari, mening iste'dodli o‘quvchilarimdan Bahri otincha va Anbar otinchalar ijodiyotining cho‘qqqisidadirlar.

Nodira. Mohlaroyim (1792, Andijon - 1842, Qo‘qon) -o‘zbek shoirasi, ma'rifatparvari. «Komila» va «Mahzuna» taxalluslari bilan ham she'rlar yozgan. Otasi Andijon hokimi Rahmonqulbiy ming qabilasidan, Qo‘qon xoni Olimxonning tog‘asi. Olimxon ukasi Umarxonga Marg‘ilon hokimligini beradi va uni 1808 yilda Nodiraga uylantiradi. Nodira shu xonadonda she'r yozishni mashq qiladi. Shoira Uvaysiy bilan tanishib, uni yosh bolalar va kanizaklarni o‘qitish uchun muallima sifatida saroyga taklif qiladi. 1882 yilda Umarxon vafot etib, uning 14 yoshli o‘g‘li Muhammad Alixon (Madalixon) taxtga o‘tiradi. Nodira bor imkoniyatdan foydalangan holda madaniyat va san'atni rivojlantirishga intiladi. Uning zamondoshi, saroy shoiri Hojir shunday deydi: «Umarxon vafotidan so‘ng bu iffat sadafining injusi Farg‘ona, Toshkent, Xo‘jand, Andijon sha boshqa shaharlardan fozillar, olimlar, xattotlar, naqqoshlarai o‘z xizmatiga chaqirtirib keldi». Nodira bir necha kitoblarni ko‘chirtiradi va shoirlarni yangi-yangi devonlar, asarlar, dostonlar yozishga tashviq qiladi. Devonlarning chiroyli yozilishi, muqovasining bezatilishini shoiraning shaxsan o‘zi kuzdan kechirib turadi. U yaxshi ishlagan kotiblarga tilla qalam, kumush qalamdon berib, ularni «Zarrin qalam»lik mansabiga ko‘taradi.

Nodira bozor va rastalar, masjid va madrasalar, karvonsaroylar kurilishiga e'tibor beradi. Katta go‘ristondagi «Madrasai Chalpak», Taqachilik rastasidagi «Mohlaroyim madrasasi», «Dahmai shohon»ni ham Nodira qurdirgan. Amir Nasrullo 1842 yilda Qo‘qonga bostirib kirib, uni talon-toroj qiladi, Sulton Mahmudxonni, uning akasi sobiq xon Muhammad Alini, Nodirani va bir necha zodagonlarni fojiali ravishda o‘ldiradi. Nodiraning adabiy merosi g‘oyaviy-badiiy ahamiyat nuqtai nazaridan mumtoz she'riyatning go‘zal namunalaridandir. Nodira she'riyatining asosini lirika tashkil etadi. U muhabbat, sadoqat va vafo kuychisidir. Shoira go‘zallik va sadoqatni, Sharq xotin-qizlarining dard-alamlari, ohu-fig‘onlarini kuylaydi. Nodira mumtoz poeziyaning mavjud barcha janrlarida qalam tebratadi. Uning o‘zbekcha va tojikcha g‘azallari 5, 7, 9, 13, hatto 18 baytli hajm va aruzning turli vaznlarida yaratilgan. Shoira g‘azallariiing asosiy qismi 7—9 baytlidir. U mumtoz adabiyot an'analarini samimiyat va ixlos bilan davom ettiradi. Navoiy, Fuzuliy, Bedil g‘azallariga muham maslar bog‘laydi. O‘z g‘azallarida ko‘proq «mukarrar» (so‘zning takrorlanib kelishi) va «qo‘sh muqarrar» usullarini qo‘llaydi. Shoiraning asarlarida talmeh, majoz, tashbeh, istiora, tazod, tashxis kabi badiiy vositalar mahorat bilan qo‘llanilgan. Uning lirik g‘azallari o‘zining chuqur mazmundorligi, insoniylik mavzulari bilan o‘sha zamondagi ilg‘or g‘oyalarni tarannum etadi. Nodira tojik tilida ham go‘zal, ta'sirchan she'rlar yozadi. Ular ham mazmun, ham badiiy mahorat jihatdan, o‘zbek tilidagi g‘azallaridek yuksak darajada yozilgan bo‘lib, shoira ijodini yana ham keng va to‘laroq o‘rganishda muhim rol o‘ynaydi.

Yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdiki, Qo‘qon shahrida iste'dodli va ajoyib shoiralar ko‘p bo‘lgan. Bu esa Qo‘qon shahrining XIX asrda yuksak madaniyatga ega bo‘lganligidan dalolat beradi.

XIX asrda Qo‘qonda tarixnavislik sezilarli ravishda o‘sib borganini ko‘ramiz. Oldinlari yozilgan bir necha tarixiy asarlar fors va arab tillaridan o‘zbek tiliga tarjima qilindi va Qo‘qon xonligiga oid yangi kitoblar yozildi. Bu yangi asarlarning o‘ziga xos xususiyatlari ham bor edi — ularning ayrimlari she'riy yoki qisman she'riy yo‘lda yozildi. Bu esa qo‘qonlik tarixchilarning adabiyotni yaxshi bilibgina qolmay, o‘zlari ham she'riyatda qalam tebratganliklarini ko‘rsatadi. Ayrimlari esa o‘z davrining mashhur shoiralaridan bo‘lgan. Ayrim mualliflar asli qo‘qonlik bo‘lishmasa ham, ammo ko‘p vaqtlar Qo‘qon shahrida yashab shu yerda o‘z asarlarini yozganlar.

Abdulkarim Fazliy Namangoniy (XVIII asrning birinchi yarmi — XIX asrning boshi) — tarixchi, adabiyotshunos va shoir. Asosan Qo‘qon shahrida yashagan va ijod qilgan. Qo‘qon xonligida yashagan shoirlar haqida «Majmuat ush-shuaro» ko‘lyozma asarini yozgan. Umarxonning topshirig‘iga binoan «Shohnoma» («Umarnoma», «Zafarnoma»)ni yozgan. Bu Umarxon davriga oid she'riy (5000 baytdan ko‘proq) tarixiy asar bo‘lib, 1822 yil may oyida tamomlangan. Muallif bu vaqtda keksa yoshda bo‘lgan. «Shohnoma»da Norbo‘tabiy, Olimxon hukmronlik qilgan davrlar qisqa bayon qilinib, Umarxon davri esa to‘liq va batafsilrok yozilgan.

«Majmuai shoiron» tazkira (1821) asarda hamd, na't va yuzdan ortiq shoirga qisqacha she'riy tavsifnoma, Amiriyga bag‘ishlangan qasidalar va uning she'rlariga nazira tarzida yozilgan payrovlar berilgan, masnaviy, qasida, g‘azal, ruboiy janrlaridan namunalar keltirilgan. Kitobda Amiriy, uning vaziri Qosim beklarbegi, Shayxulislom Sultonxonto‘ra Ahroriy (Ado), Buxoro amirzodasi Husayinbek, Oqsuyak Sayid G‘ozixonto‘ra, Xo‘jakalon kabilar ijodiga keng o‘rin ajratilgan holda taraqqiyparvar shoirlar ijodidan faqat Amiriy g‘azallariga bog‘lagash naziralargina berilgan. Asar o‘sha davr adabiy muhitini o‘rganishda muhim manbadir.

Fazliy Qo‘qon saroy shoirlariga boshchilik qilgan. Uning o‘zbek va tojik tillarida yozgan asarlari ko‘plab majmua va bayozlarda uchraydi.

Mirzo Qalandar Mushrif Isfaragiy — tarixchi va shoir. U Isfara shahrida tug‘ilib Umarxon davrida Qo‘qon shahrida yashaydi. Mushrif xon saroyida qozi askar lavozimida xizmat qiladi. Umarxonning buyrug‘iga binoan u Fazliy Namangoniyning «Zafarnoma» asarini nasriy qilib yozadi. Bu asarning nomi «Shohonmai Umarxoni» (Avaz Muhammad Attorning «Tuhfat at-tavorixi xoni» asarida shunday nomlangan) bo‘lib xonning vafotidan so‘ng yozib tugatiladi. Asar Fazliyning she'riy yo‘l bilan yozilgan «Umarnoma» asariga asoslangan holda yozilgan, chunki muallif Fazliydan ko‘plab misollar keltiradi. Asarda olamning yaratilishi, ushbu qo‘lyozma kitobning yozilish sabablari, ming urug‘i to‘g‘risida ma'lumotlar berilgan.

Avaz Muhammad Attor Ho‘qandiy (XVIII asr oxiri — XIX asrning 70-yillari) — o‘zbek tarixchisi. U «Tarixi jahonomai» («Tuhfat at-tavorixi xoni» nomi bilan ham mashhur) asarini yozgan. Avaz Muhammad umrining oxirigacha tabiblik va xattotlik bilan ham mashg‘ul bo‘lgan. Bizgacha hind tabibi Muhammad Arzaning Avaz Muhammad qo‘li bilan ko‘chirilgan «Mafriz al-qulib» nomli asarining nusxasi yetib kelgan.

Mahzun (Ziyovuddin Ho‘qandiy) — shoir va tarixchi. Xudoyorxonning farmoniga binoan «Shohnoma» asarini yozgan. Bu noyob va yagona qo‘lyozma kitob Turkiyada «Osiyo tarixi» nomi bilan saqlanmoqda. Asarda asosan Qo‘qon xonligi tarixi bayon etilgan. Muallif o‘zini g‘azallar va asar matnida «Mahzun» deb atagan. Bu qo‘lyozma haqida qo‘qonlik Miyon Buzruk quyidagicha yozadi: «Istambul. Xolis Afandi kutubxonasi fixq rastida 3776 nomerda o‘zbekcha yozilg‘on bir tarix datob bordir. Kutubxonada taxminiy suratda «Osiyo tarixi» deb qayd etganlar. Haqiqatdan ham yolg‘iz Farg‘ona tarixidan bahs etganidan unga «Farg‘ona tarixi» demak muvofiqroqdir. Kitob 1696 sahifaga ega bo‘lsa ham qalam bilan yozilg‘on. Musavvada, ya'ni asil nusxa bo‘lg‘onidan kattalik e'tibori bilan o‘rtachadir. Jurnal sahifasi bilan 400 sahifa chamasi keladi. Kitobning yozilgan tarixi aniq ma'lum emasdir. Yolg‘iz o‘rta yerlarida hoshiyalarida, ikknnchi yerda tarixi kitobining o‘zi yozilgan xat bilan yozilgondar. Bunga ko‘ra u tarixdan so‘ngra yozilib bittani ma'lum bo‘ladi.

Kitobning Farg‘onadan chiqib ketishi bunday bo‘lg‘on: Xudoyorxon Orenburgdan qochayotgandan keyin boshqa nom va boshqa qiyofa bilan Makkaga boradi. Un uch oyga qadar o‘zini tanitmasdan yuradi. So‘ngra Abdurahim afandi nomli birisig kim bo‘lg‘onini bildiradi va Farg‘onadan chiqar vaqtida ba'zi boylarga topshirib ketgan aqchalarini olib o‘g‘illariga taslim uchun uni vakil qilib Farg‘onaga yuboradi. Abdurahim avval Istambulga kelib, «Xudoyorxon»ning boshqa qiyofa birla Makkada bo‘lg‘oniii «Sulton Hamid»ga xabar beradi va so‘ngra O‘rta Osiyoga keladi. Toshkentda Xudoyorxonning katta o‘g‘li Muhammad Aminbek bilan ko‘rishgan holda Qo‘qon va Andijonlarga boradi va aqchalarni boylardan to‘plab, xonzodalarga topshiriq uchun yana Toshkentga qaytmoqchi bo‘ladi. Bu kitob ham shu vaqtda muallif Mahzun tomonidan xonzodalarga topshirish uchun Abdurahimga beriladi. Bu ma'lumot muallifning o‘z bayonotidan anglashiladi. Bundan so‘ngra Abdurahim qaysi yo‘l bilan bo‘lsa bo‘lsun kitobni o‘zi bilan birga Turkiyaga olib ketadi.

Mirza Aziz bin Muhammad Rizo Marg‘iloniy Muhammad Alixon, Sheralixon, Xudoyorxon va Mallaxon davrlarida Qo‘qonda davlat mansablarida xizmat qilgan. Shuning uchun ham u xon saroyidagi kutubxonaning noyob kiitoblaridan foydalanib, aniq ma'lumotlar to‘plashga muvaffaq bo‘lgan.

Mirza Azizning «Tarixi Aziziy» asari Qo‘qon xonligiga bag‘ishlangan bo‘lib, uni uch qismga bo‘lish mumkin: 1. Mo‘g‘ullar tarixi va O‘rta Osiyo davlatlari haqida ocherklar. 2. Qo‘qon xonligi tarixi. 3. Marg‘ilon shahri tarixi.

Asar tojik tilida yozilgan, ammo uning ichida o‘zbek tilida yozilgan she'rlar ham uchraydi. Umuman asarda ko‘plab qimmatli ma'lumotlar bayon etilgan.

Shavqiy Namangoniy (Mulla Shamsi Mulla Husan o‘g‘li, 1805—1889) — o‘zbek tarixchisi va shoiri. Qo‘qonddagi madrasada o‘qigan. Qishloqda mirzalik qilgan. Bo‘z to‘kib, kun kechirgan. Ibrat, So‘fizoda, Nodim kabi shoirlar hamda Rossiyadan kelgan rus olimlari bilan yaqin munosabatda bo‘lgan. Ijodining katta qismini lirika tashkil etadi. U g‘azal, mustahzod, musaddas, muvashshaxlardan iborat devon tuzgan. «Bor bo‘lsa sevdak dilbari», «Parishonlar», «Bir guli ra'no», «Zebo», «Ipak sayqalgi» kabi she'rlarida muhabbat, insoniy his-tuyg‘ular va kechinmalar, orzu-intilishlar ifodalangan. «Jome' ul havodis», «Jangnomai Xudoyorxon», «Tarixi Ho‘qand», «Pandnomai Xudoyorxon» kabi tarixiy dostonlari Xudoyorxon davridagi ijtimoiy-siyosiy voqyealarning o‘zaro munosabatlarini o‘rganishda ahamiyatlidur.

Yuqorida keltirilgan qisqacha misollardan ko‘rinib turibdiki, Qo‘qon shahrida XIX asrda tarixshunoslik ancha rivojlangan bo‘lib, yozilgan tarixiy voqyealar shu kunga kelib muhim va qimmatli manba bo‘lib qoldi. Ammo, afsuski, ularning ko‘plari qo‘lyozma holligicha qolib ketmoqda, chop etilib xalqimizga yetkazilmayapti.

Xalqimizning ma'naviy saviyasini o‘stirishda XIX asr bir qator aktyorlari katta rol o‘ynagan. Ular o‘z san'atlari bilan faqat estetik zavq bag‘ishlabgina qolmay, feodal hayot sarqitlarini shavqatsiz qoralab, o‘zlarining kichik sahnalarida boylar, eshonlar, mullalar, hattoki xonning o‘zini ham, uning atrofidagi amaldorlarni ham tanqid ostiga olganlar.

Xudoyorxon davrida Qo‘qon shahrida mashhur va iste'dodli aktyorlardan biri Zokirjon yashar edi. Bir kuni u Xudoyorxon huzurida shaharning shayx ul-islom obrazini sahnalashtirib o‘zi ijro etadi. Uning «oqilona» ishlarini shunday ustalik va haqqoniy qilib ko‘rsatadiki, Xudoyorxon shayx ul-islomni lavozimidan bo‘shatib Ko‘qon shahridan haydab yuboradi. Albatta, avval Xudoyorxon saxnadagi obrazga ishonmaydi. Faqat tomoshabinlar Zokirjon haqiqatni ko‘rsatganligini tasdiqlagandan keyingana xonning farmoniga binoan Qo‘qon shahrinipg shayx ul-islomi haydaladi.

Zokirjonning aktyorlik mahoratidan qoyil qolgan Xudoyorxon xonning o‘zini ham ko‘rsatib berishni buyuradi. Ehtiyotkor Zokirjon avval Xudoyorxondan avfnoma yozdirib oladi. Unda agarda ko‘rsatib xonga yoqmasa aktyor jazolanmaydi, deb qayd etilgan edi. Bunday hujjatni olgan Zokirjon Xudoyorxon rolini shunday o‘ynaydiki, tomoshabinlar lol qoladi. Ammo Xudoyorxonga u yoqmaydi g‘aeablangan xon va'daga muvofiq Zokirjoning jonini saqlab qoladi ammo saroydan chetlatib Qo‘qon shahridan chiqarib yuboradi, aktyor mulkini esa musodara etadi.

Zokir Eshon Rustam Mehtar o‘g‘li (1824—1898) —o‘zbek professional aktyorlik san'atining yirik namoyandasi. Qariyb yarim asr davomida Qo‘qon aktyorlar guruhiga rahbarlik qilgan. Imirovizatsiya (taqlid) ma'noli imo-ishora va harakatlari, ma'noli so‘z va ohangdor tovush uning asosiy badiiy ifoda quroli bo‘lgan. Zokir eshon yaratgan obrazlar hayotiyligi va yorqin satirik harakterga, ijtimoiy ma'noga egaligi bilan e'tiborni tortgan. Yuzdan ortiq satirik va yumoristik og‘zaki komediyalar ijod etgan va sahnalashtirgai. Uning «Xon hajvi», «Zarkokil», «Mozor», «Avliyo», «Sirkataroq», «Hoji kampir», «Farzand duosi», «Qalandarlar», «Darbozlik», «Kelin tushurdi», «Mardikor va novvoy», «Attorlik» kabi kichik komediyalari harakterlidir. Bularda o‘sha davr zolimlarining kirdikorlari fosh etilib, mehnatkash xalq manfaati himoya qilinadi.

Ayollar qiziqchiligi (teatri)—o‘zbek xotin-qizlari orasida tarqalgan xalq og‘zaki san'atining bir turi. XVIII—XIX asrlarda ko‘pgina shahar va qishloqlarda bu san'at katta rol o‘ynagan. Masalan, XIX asrda qo‘qonda Iqlim dodxoh degan san'atkor rahbarligida ayol qiziqchilar to‘dasi bo‘lgan. Ularning repertuari turli xil qiziqchilardan, kulgili hikoyalardan, hajviy qo‘shiqlardan va yallalardan tashkil topgan.

Ashurali Mahram (1825, Marg‘ilon — 1863) — sozanda, xonanda, bastakor, mehtar. Ashurali xushovozligi bilan Qo‘qon xonligida mashhur edi. Dovrug‘i Qo‘qonga yetgach, Xudoyorxon uni Qo‘qonga o‘z saroyiga keltiradi va yaqin mahram darajasiga ko‘taradi. Saroy hayotidan nafratlangan Ashurali do‘stlar yordamida Qo‘qondan Toshkentga qochadi va xalqqa xizmat qilishnn davom ettiradi. Ashurali bastalagan maqom kuylaridan to‘rttasi (Dugoh, Husayn, Chorgoh, Bayot, Gulyori shahnoz) ayniqsa mashhur bo‘ldi. «Katta ashula», «Patnusaki ashula»ning rivojiga sezilarli ta'sir ko‘rsatgan. Ashulachi va sozandalarning haqidiy vatanparvarligi ayniqsa 1842 yili namoyon bo‘ldi. Ma'lumki, o‘sha yili Buxoro amiri Nasrullo Qo‘qon shahrini bosib olgan edi. Ammo ko‘p vaqt o‘tmay buxorolik noib qochishga majbur bo‘ladi. Buxoro amiri Nasrullo yana qo‘shin to‘plab Qo‘qonga yurish qiladi. Qo‘qonliklar mudofaa tashkil qilib buxoroliklar bilan qaqshatqich janglar qiladi. Shu janglarda qatnashgan qo‘qonliklarga madad berish, ularga ilhom keltirish uchun qo‘qonlik ashulachi va sozandalar charchagan jangchilarga qo‘shiq aytib va kuylar chalib ularning hordiqlarini chiqaradilar. Bu haqda «Ansob as-salotin va tavorixi al-havoqin» nomli tarixiy qo‘lyozma asarda yozilgan. Ayniqsa «Rahim nog‘orachi degan o‘tkon xonlardin qolgan tabarruk odam bor erdi. Har kun shodiyona qo‘yib kavsi kalon nag‘oralar va karnay-u surnaylarni navozashga kirgizub nag‘mani jon kadoz (mehnat) aylar erdilar. Boltaxon hofiz Namangoshox, Ko‘r Yusuf Namangoniy surnayni jo‘r qilib tong otkuncha hofizlik qilar erdilar. Har kuni atrofdin «tortuq kelib duo qildilar».

Qo‘qon darbozlari. Qo‘qon shahrida ayniqsa darbozlar mashhur va hurmatga sazovor kishilar edi. Ular dorni 40-50 metr balandlikkacha kutarishib uynar edilar. Ularning dasturida: oldinga va orqaga yurish, arqon ustida sakrash, ko‘zi bog‘langan holda yurish, kuzi bog‘langan va oyoqda patnis va pichoq bog‘langan holda dor arqonida yurish, ustida dumalash bor edi. Dorda kattalar bilan birga kichik bolalar ham yurishgan. Bu ayniqsa tomoshabinlarda katta qiziqish va havas uyg‘otgan va ijrochilar olqishlarga muvaffaq bo‘lganlar. Darvozlarning chiqishlari musiqachilar, ashulachilar, masharabozlarning chiqishlari bilan yanada qiziqarliroq bulib o‘tgan.

Turkiston general-gubernatori K.P. Kaufmanning topshirig‘iga binoan 1872 yilning yozida Qo‘qon xonligiga fotograf G. Krivsov keladi. U «Turkiston al'bomi» uchun fotosuratlar olib ketishi kerak edi. Ma'lumki, u vaqtlarda musulmon dunyosida shariat bo‘yicha odamning suratini olish mumkin emasdi. Bunga rioya qilmaganlarni jazolashlari mumkin edi. Umuman odamlarning rasmini chizish gunoh tushunilgan. G. Krivsov kelganda Xudoyorxon Asakada edi. Fotograf o‘sha yerga borib unga maqsadlarini aytadi. Tabiiyki, u rad javobini oladi. Shunda G. Krivsov Xudoyorxonga fotoapparat bilan tanishishni taklif qiladi va u hyech qanday xavfli emasligini aytadi. 1872 yil 6 iyul kuni musulmonlar birinchi bor qanday qilib fotosurat olinishini ko‘radi. Krivsov birinchi marta sarbozlarning fotosuratlarini oladi. Bu Farg‘ona vodiysida olingan dastlabki birinchi fotosurat edi. Sekin-asta Xudoyorxon bunga qiziqib qoladi va yonidagi amaldorlarning, mehmonxonaning, o‘rdaning fotosuratlarini oldiradi. Krivsovning so‘ziga qaraganda, ayrim amaldorlar qarshilik qilishgan, rasmga tushmaslik uchun yig‘lashgan, Xudoyorxoyaga gunoh bo‘ladi deb yolvorishgan. Ammo xon farmoni bajarilishi shart edi. Xudoyorxon va uning ayrim oila a'zolari ham rasmga tushishadi. Xudoyorxonning roziligi bilan Krivsov xonlikning boshqa. shaharlarida ham bo‘lib ko‘plab fotosuratlar oladi. Shu jumladan Qo‘qon shahrida xon O‘rdasining va boshqa binolarning fotosuratlarini oladi. Ular shu kunga kelib qimmatli etnografik materiallar bo‘lib qolgan.

Xudoyorxon va uning o‘g‘li G. Krivsovdan fotoapparat va kerakli ximikatlar yuborishni iltimos qilishadi. Shuning uchun rus fotograf bilan qo‘qonlik Berdiqul ismli yigit Toshkentga yuboriladi. U fotosurat olishni o‘rganib fotoapparat va kerakli ash'yolarni olib kelishi lozim edi.

G. Krivsov Peterburgga ketish uchun shoshilib Berdiqulga suratga olishning sodda usullarini o‘rgatishga ulguradi xolos. Krivsov yana Toshkentga kelganda unga fotosurat olishni chuqurroq va yaxshiroq o‘rgatib qo‘yishni va'da qiladi. 1872 yil avgust oyining oxirida Berdiqul Qo‘qon shahriga ikkita fotoapparat bilan qaytadi. «Turkestanskie vedomosti» gazetasi shu munosabat bilan «Hozirgi vaqtda Osiyoning musulmonlar markazida, ya'ni Qo‘qon xonligida ikkita fotografiya ishlamoqda», deb xabar bergan edi. Biri Qo‘qon shahrida, ikkinchisi esa Andijonda edi.

Shunday qilib, Qo‘qon shahri tarixida birinchi fotograf bo‘lib Berdiqul ismli o‘zbek yigiti hisoblanadi. Bizniig fikrimizcha, u hattoki butun O‘rta Osiyoda ham birinchi fotografdir. Chunki 1872 yili hyech qaerda, hattoki Toshkentda ham mahalliy aholi orasida fotograf yo‘q edi.