O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

2.Mineral xomashyo resurslarining iqtisodiy ahamiyati.

O’zbekistonda Mendeleev davriy jadvalining deyarli barcha elementlari topilgan. Hozirga kelib respublikada 2900 dan ortiq foydali qazilma konlari va ular namoyon bo’lgan istiqbolli joylar mavjud.

Bugungi kunda O’zbekistonda 1800 dan ortiq kon hamda taxminan 1000 ta istiqbolli qazilma boyliklari joylari, 118 turdagi mineral xom ashyo mavjud bo’lib, shundan 65 turi o’zlashtirilmoqda. 1500 dan ortiq kon o’zlashtirildi, shu jumladan, 188 ta neft, gaz va kondensat; 48 ta asl metall, 43 ta rangli, noyob va radioaktiv metall; 5 ta qora metall; 3 ta ko’mir; 37 ta tog’-kon, 22 ta tog’-kimyo va 30 ta rangdor tosh xom ashyosi; 525 ta turli maqsaddagi qurilish materiallari hamda 357 ta chuchuk va mineral er osti suvlari manbalari mavjud. O’zlashtirilgan konlarning 40 foizidan ortig’i qayta ishlanadi. Shu bilan bir qatorda respublikada tog’-kon sanoati resurslarini qazib olishda muntazam yo’l qo’yib kelingan xatolar quyidagi salbiy oqibatlarga olib keldi:

Tog’ kon sanoati rayonlardagi tabiiy landshaftlarning buzilishi, izdan chiqishi;

• 
  atrof-muhit ekologik holatining yomonlashuvi;
  
• 
  qazilma boyliklardan samarasiz foydalanish;
  
• 
  ko’plab chiqitlarning paydo bo’lishi va atrof muhitning ifloslanishi;
  
• 
  chiqitlardan foydalanishning etarli darajada yo’lga qo’yilmaganligi.
  

Har yili respublikada 100 mln tonnadan ortiq har xil chiqitlar paydo bo’layotir, ularning yarmi zaharlidir. Ularning umumiy hajmi 2 mlrd tonnadan ortiqroqdir. Har yili tog’ kon sanoati faoliyati oqibatida 50-60 mln tonna turli jinslar to’planib, ular 10 mln gektar erni egallayotir. Umuman olganda tog’ kon sanoatida mineral xom ashyodan unimli va majmuali foydalanishni iqtisodiy rag’batlantirish mexanizmi ishlab chiqilmagan.

Bular buzilgan landshaftlarni tiklash, ya’ni landshaftlar rekultivattsiyasi yuzasidan chora tadbirlarning keng tizimini amalga oshirishni taqozo etadi. Konlardan majmua foydalanish resurslarini tejash, ishlab chiqarishning chiqitsiz va kam chiqitli texnologiyasini keng joriy etish, iqtisodiy rag’batlantirish tizimini ishlab chiqish va uni keng qo’llash mineral xom ashyo resurslaridan samarali foydalanishning istiqbolli yo’nalishlari hisoblanadi.

Respublikamizning umumiy mineral-xom ashyo salohiyati taxminan 3,5 trillion dollarni tashkil kiladi. Ishlatish uchun tayyorlab qo’yilgan foydali qazilmalar zahiralari 1025 mlrd. AQSh dollariga baholanmoqda. Shuni qayd qilish kerakki, respublikada nisbatan qisqa muddat ichida 200 mlrd. dollar miqdorida xom-ashyo qazib olindi. Tayyorlab qo’yilgan zahiralar negizida respublikada 535 ta kon, shaxta, karer, neft-gaz konlari, 420 ta suv olish joylari, balneologik shifoxonalar, shifobaxsh suvlarni quyish shoxobchalari ishlab turibdi. O’zlashtirishga tayyorlab qo’yilgan mineral-xom ashyo zahiralari nafaqat ishlab turgan kon qazib chiqarish majmualarning o’zoq muddatli istiqbolini ta’minlaydi, balki ularning quvvatini oshirish, eng muhim foydali qazilmalar (oltin, uran, mis, ko’rg’oshin, rux, kumush, litiy, fosforitlar, kaliy tuzlari, kvars-dala-shpat, agrokimyoviy ma’danlar va boshqalar) qazib olishni qaytadan tashkil etish imkonini ham beradi.

Har yili respublika konlaridan taxminan 5,5 mlrd. dollar miqdorda foydali qazilmalar olinmoqda va ular o’rniga 6-7 mlrd. dollarlik yangi zahiralar ko’shilmoqda.

Respublikamiz muhim foydali qazilmalar qatoriga kiruvchi: oltin, uran, mis, tabiiy gaz, volfram, kaliy tuzlari, fosforitlar va kaolinlarning tasdiqlangan zahiralari va ularning kelajakdagi istiqbollari bo’yicha dunyoda etakchi o’rinlarni egallaydi.