O‟zbekiston Respublikasi Oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi N. N. Maxmudov, T. R. Yuldashev, B. Sh. Akramov

3.8. Uglevodorodlarni bug„lanishga yo„qotilishini kamaytirish yo„llari 
 
 
Eng so„nggi gaz ajratgichdan chiqqan neft yig„ish va ishlash tizimida bosim 
pasayishi,  haroratning  ko„tarilishi  yoki  bug„li  fazoga  to„yinmaganligi  tufayli 
bug„lanish  ta‟siriga  tushadi.    Neftni  bir  xil  sharoitdagi  bug„lanish  tezligi  
tarkibidagi    yengil    uglevodorodlarning    miqdoriga  hamda  qatlam  neftining 
tarkibiga hamda bir xil va neftlar uchun ham gaz ajratish rejimiga  bog„liq bo„ladi. 
 
Rezervuarlardagi  neftning  tarkibidan  uglevodorodlarni  yo„qotilishini 
kamaytirish va bartaraflashning bir nechta usullari mavjuddir.  Ularning hammasi 
uchta  guruhga  bo„linadi:    neftni  bug„lanishini  oldini  olish;  neftni  bug„lanishini 
kamaytirish, bug„langan neft mahsulotlarini yig„ish (utilizatsiya qilish). 
 
Neftni  bug„lanishini  oldini  oluvchi  eng  faol  usullardan  biri  gaz  fazosining 
sig„imini  muvozanatini  ta‟minlashga  asoslangandir.  Umumiy  holda  qaralganda 
yo„qotilish  kattaligi  bug„-havo  muhitining  hajmiga,  neftdagi  bug„ning 

---

 
 
98 
konsentratsiyasiga,  uning  haroratiga,  neftda  erigan  gazlarning  tarkibiga  va 
bug„larni to„yinish bosimiga bog„liq bo„ladi. Yuqorida keltirilgan parametrlarning 
qiymati kamaytirilganda yo„qotilishlarni qisqartirishga olib keladi. 
 
Rezervuarlarda    haroratni    o„zgarishini    manbalariga  hajmiy  sharoitda 
texnologik jarayonlarni jadallashuvini sodir bo„lishiga haydaladigan mahsulotning 
haroratining balandligi, quyosh radiatsiyasi, atrof muhitdagi haroratning tebranishi 
va rezervuar devorining qizishi kiradi. 
 
Rezervuardagi  gaz  fazosining  va  neft  yuzasining  kunlik  haroratni 
tebranishini  hamda  neft  bug„larining  parsial  bosiminn  o„zgarishini    kamaytirish 
uchun  rezervuarlarni  tashqi  sirt  yuzasini  nur  tarqatuvchi  bo„yoq  bilan,  rezervuar 
korpusini-issiqlikdan  izolyatsiya  qilish,  ekran  va  rezervuarning  tashqi  sirtini  nur 
tarqatuvchi  ekran  bilan  oraliqli  yoki  oraliqsiz,  rezervuarning  tashqi  tomonini  suv 
bilan  sug„orish,  rezervuarlarda  metall  bo„lmagan  materiallardani  foydalanish, 
yerga chuqurroq ko„mish amalga oshiriladi.  Rezervuarlar ko„proq oynasimon, oq, 
yaltiroq  kul  rang,  alyuminiy  va  kul  rang  bilan  qoplanadi.  Rezervuarning  tashqi 
tomonidagi  bo„yoq  uni  korroziyadan  himoya  qiladi.  Ayniqsa,  buyoqdan  issiqlik 
nurlarining  tarqalishi  juda  ham  muhimdir.    Rezervuarning  tashqi  va  ichki 
yuzalaridagi  buyoqning bir  vaqtdagi samaradorligi  65%gacha  yetishi mumkin. 
 
Neft  kon  jihozlarida  neftni  bug„lanishini  oldini  olish  uchun  uni  butun 
harakatlanishi    davomida  ortiqcha  bosim  qiymatini    neft  bug„larini  to„yinish 
bosimidan  yuqori  qiymatda  ushlab  turish  kerak.  Rezervuarda  ortiqcha  bosimni 
kuchaytirishda  klapan  qurilmalaridan  foydalaniladi  hamda    u  nafas  oluvchi  va 
oldindan himoya qiluvchi klapanlardan tashkil topgan.  
 
Nafas  olish  klapanlari  –  neft  qazib  olinadigan  konlar  uchun  korpusdan  va 
uning  ichiga  egar  hamda  bosim  klapanlari  likopchasi  va  vakuum  joylashtiriladi.  
Rezervuardagi  bosim o„rnatilgan bosimdan oshib ketganda bosim klapani ochiladi 
va  bug„lanish  mahsulotlari  rezervuardan  chiqadi  hamda  undagi  bosim  pasayib 
ketganda vakuum klapani ochiladi va rezervuarga havoni kirishiga yo„l beriladi. 
 
Klapanning    likopchalari    yo„nalish  bo„yicha  aniq  chegaralangan  masofaga 
siljitiladi.    Uning  massasini  metall    shaybani    qo„shimcha  o„rnatib  oshiriladi. 
Likopchani  va  egarni  zarbasi  ta‟sirida    korroziyani  kamaytirish  va  uchqunlarni 
oldini  olish  uchun  vakuum  likopchasi  rangli  metalldan  tayyorlanadi.    Sovuq 

---

 
 
99 
territoriyalarda  metall  bosim  klapani  bilan  likopcha    muzlovchi  suv  yordamida 
payvandlanadi,  natijada  hosil  bo„lgan  kondensatsiya  suv  bug„lari  klapan  orqali 
o„tganda  neftni  bug„lanish  mahsulotlarini  tarkibida  qoladi.  Nafas  oluvchi 
klapanlarni metall likopchalari va egari plasmassadan tayyorlagan konstruksiyalari 
mavjud.  Klapanning  kirish  va  chiqish  teshiklari  klapanni  ifloslanish  va 
rezervuarning ichki qismiga uchqunlarni kirmasligini oldini olish uchun to„r bilan 
berkitiladi.     
 
Klapan  rezervuarda  aniq  tik  holatda  o„rnatiladi.  Bunga  rioya  qilinmaganda 
yo„naltiruvchi  klapanlarning  siljishini  qiyinlashtiradi  va  klapanni  noto„g„ri 
ishlashga  olib  keladi.  Klapan  likopchasini  egarga  ishqalanishini  aniqligi  davriy 
ravishda tekshirib turiladi.  
 
Germetikli sig„im neft bilan to„ldirilish vaqtida undagi haroratni va bosimni 
hisobiy  qiymatdan  qoriga  ko„tarilishi  bug„  havo  aralashmasi  atmosferaga    nafas 
olish  klapanlari  va  kam  holatda  himoya  qiluvchi  klapan  orqali  siqib  chiqariladi: 
bunda  neft  orqali  bug„havo  aralashmasi  siqib  chiqariladi  -  rezervuarning  “katta 
nafas”  olishi  sodir  bo„ladi.    Kunlik  havo  haroroatining  o„zgarishi  ham 
bug„lantirishga  olib  keladi  va  “kichik  nafas”  olish  sodir  bo„ladi  hamda  “teskari 
nafas  olishda”  –  bo„shatilgan  sig„imga  bug„ga  to„yingan  neft  mahsulotini  kirishi 
evaziga  gaz  fazosida  umumiy  bosim  ko„tariladi.  Agarda  sig„imda  eng  kamida 
ikkita  teshik  bo„lganda  bug„havo  aralashmasini  atmosferaga  shamollatish  sodir 
bo„ladi  va  shamollatishga  yo„qotilish  deyiladi.  Shunday  fikrga  ega  bo„lish 
mumkinki, texnik ishlatish qoidalari buzilganda bunday turdagi yo„qotilishlar sodir 
bo„ladi.    Rezervuarda    neftning  bug„lanishini  kamaytirish  uchun  plastmassali 
shariklardan ekranlar yoki yaxlit plastmassali ekranlar qo„llaniladi. 
 
Plastmassali  shariklar  fenol,  fomaldegit  va  karbomidli  smoladan 
tayyorlanadi  keyin  esa  azot  bilan  to„ldiriladi.  Plastmassali  shariklardan  ekran 
yaratish  uchun  quruq  ko„kun  rezervuardagi  neftning  yuzasiga  sepiladi  hamda 
yuqori  lyuk  yoki  neft  bilan  birgalikda  kiritiladi.  Mos  holatda  ishlov  berilganda 
bunday  turdagi  ekranlarning  mavjudligi  5...6  marta  neftni  bug„lanishini 
kamaytiradi,  namlanmaydigan  bo„ladi  va  neftni  bug„lanishini  yana  ham 
kamaytiradi. 

---

 
 
100 
 
Pontonlar  –  har  xil  turdagi  “nafas”  olishda  neftni  yo„qotilishini  samarali 
kamaytiradigan vositadir va uning samaradorligi qator holatlarda 96%ga erishiladi. 
Pontonlar  metall  va  sintetik  turlarga  bo„linadi.  Sintetik  pontonlar  amalda 
botirilmaydi,  montaj  qilish  oddiy  va  yaxshi egiluvchanlikka ega.  Ko„pik   uretonli  
pontonlar  mutaxassislarning fikriga muvofiq yo„qotilishni 96% gacha kamaytiradi. 
 
Neftdagi yengil fraksiyalarni bug„lanishdan yo„qotilishini kamaytirish uchun 
suzuvchi  qopqoqli  rezervuarlar  qo„llaniladi.  Suzuvchi  qopqoq  neftning  oynasini 
to„liq  yopadi  va  (unda  suzadi)  va  qopqoq  va  rezervuar  korpusi  oralig„idagi 
yoriqlarni  to„liq  germetiklash  uchun  zichlovchi  zatvor  bilan  ta‟minlangan.  Yil 
davomida  rezervuar  ko„p  marta  to„ldirilganda  va  bo„shatilganda  suzuvchi 
qopqoqlardan foydalanish samaralidir. 
 
Bug„lanishdan    yo„qotilishni    kamaytirishning  eng  samarali  usularidan  biri  
rezervuarlar  tizimiga  o„rnatilgan  gaz  muvozanatlagichlar  hisoblanadi,  bunda 
ko„taruvchi  qopqoqlar  yoki  har  xil  konstruksiyali  yakka  gaz  to„plagichlar  orqali 
nafas  oluvchi  rezervuarlarni  qo„llash  yo„li  yordamida  gaz  fazosida  o„zgaruvchan 
hajm hosil qilinadi.  Odatda  rezervuar ko„taruvchi  yoki nafas oluvchi  qopqoqli 
yoki yakka  gaz to„plagich  quvur uzatmalar bilan gaz fazoli guruhli rezervuarlar 
biriktiriladi.  Bu  rezervuarlar  ular  birlashtiruvchi  quvur  uzatmalari  bilan    gaz 
muvozanatlovchi tizimni tashkil qiladi.  
 
Gaz  muvozanatlovchi    tizimdan    foydalanish    tajribasi  ularni  yetarli 
samaraga  ega  ekanligini  ko„rsatadi.  Gazning  muvozanatlash  tizimining 
qo„llanilishi    rezervuarlardagi  uglevodorodlarni  bug„lanishdan  yo„qotilishi  
kamaytiradi  va  ularni  xarajatini  qoplash  muddati bir necha oyni tashkil qiladi.