O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkyent axborot tyexnologiyalari univyersityeti huzuridagi pyedagog kadrlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tarmoq markazi

A xborotli qo’lqop - virtuallik oshirish
maqsadida ishlatiluvchi qo’lqop bo’lib, u yordamida
virtual borliqdagi predmetlarni ushlash, surish va xarakatga keltirish mumkin.
VR-kostyum-virtual borliqning eng to’liq to’plamli qurilmasi hisoblanadi. Tananing barcha nuqtalaridagi xarakatni kuzatib boruvchi ko’pgina magnitli sensorlardan iborat kombinzon.
Virtual reallik tizimining dasturiy muxdtini ham ikkiga bulish mumkin: Amaliy va ixtisoslashtirilgan. Amaliy dasturlar
foydalanilayotgan yoki loyihalashtirilgan amaliy dasturlar. Ixtisoslashtirilgan dasturlarga Virtual reallik ilovalarini yaratuvchi dasturiy vositalar kiradi. Bu toifadagi dasturlarga grafik muxdrrir, videotasvir muxdrriri, tovushli axborotni xosil qilish va muxarrirlash vositalari kiradi.
1-jadval.
Virtual reallik dasturiy vositalari

Virtual reallik^5	Virtual reallik dasturiy vositalari
Image (i.e., bitmap)	Adobe Photoshop, Jasc Paint SHop Pro, Macromedia Fireworks
Audio	Sony Sound Edit Pro, Sony Sound Forge for Windows, Sony Acid, Cakewalk products
Synthetic Video (animation)	AutoDesk AutoCAD, Discreet 3D Studio (MAX), Virtus 3D Website Builder, Macromedia Flash, Electric Image Amorphium Pro, Alias Maya
Captured Video	Adobe Premiere, Avid, Media 100 products, Ulead Media Studio Pro, Microsoft MovieMaker, Apple iMovie
Authoring Systems for All Media	Macromedia Director, Macromedia Dreamweaver, Click2learn Toolbook, Microsoft Front Page, Adobe Page Mill, Microsoft PowerPoint with Producer

Virtual reallik - foydalanuvchi virtual ob’ektlar bilan interaktiv tarzda o’zaro aloqada bo’lgan uch o’lchovli muhit effektini yaratish uchun kompyuterlar va inson-mashina interfeysidan foydalanishning yangi kontseptsiyasi va bu uch o’lchovli mavjudlik hissini yaratadi.

"Virtual reallik" tushunchasi nisbatan yaqinda mashhurlikka erishdi. "Virtual reallik - foydalanuvchi o’zini bu dunyoda his qiladigan, unda boshqarilishi va uning ob’ektlarini boshqarishi mumkin bo’lgan sun’iy dunyoni yaratish uchun foydalaniladigan kompyuter tizimi".¹Biroq, bu hodisaning paydo bo’lishiga hissa qo’shgan g’oyalar ancha oldin paydo bo’lgan.­
Virtual reallikga oid birinchi tarixiy-nazariy asar amerikalik jurnalist F. Xemmitning “Virtual reallik” (1993) kitobidir. Xemmitning yozishicha, agar uning dasturiy ta’minoti yaxshilansa, kompyuterning funktsiyalari sezilarli darajada o’zgarishi mumkin. Inson salohiyati uchun elektron ma’lumotlar olamida harakat qilishning "tabiiy" usuli bu virtual reallikdir (VR). VR ma’lumotni antropologiya qilish, unga topologik aniqlik berish va tabiiy narsalar sifatida virtual ma’lumotlar bilan odatiy tarzda ishlashning amaliy usuli va imkoniyatini beradi.­²
"Sun’iy reallik" atamasi 1972 yilda Myron Kruger tomonidan kiritilgan. O’n ikki yil o’tgach (1984) Uilyam Gibsonning "Neyromanser" romani birinchi marta "kiber fazo" tushunchasini taqdim etdi, bu makon har kuni butun dunyo bo’ylab milliardlab oddiy operatorlar tomonidan boshdan kechiriladigan muvofiqlashtirilgan gallyutsinatsiya sifatida tavsiflanadi. Ushbu roman yangi kontseptsiyani kiritish uchun boshlang’ich nuqta bo’lib xizmat qildi va asta-sekin kiberfazo tushunchasi hozirgi ma’nosiga ega bo’ldi - bu butun dunyo bo’ylab telekommunikatsiya tarmog’i va boshqa kompyuter aloqa va aloqa tizimlari. Kiberfazo - bu dasturiy ta’minot bilan birgalikda kompyuter xotirasida mavjud bo’lgan axborot landshaftlarining o’ziga xos aqliy xaritasi bo’lib, insonning tasavvurini uyg’otish, unga voqelik cheklovlarini yengib o’tish imkoniyatini berish, virtual reallik va kiberkosmosning potentsial muammolarini hal qilish. Virtual reallikning o’ziga xos xususiyati uning inson psixikasiga, uning tanasi retseptorlariga bevosita ta’sirida, makon va vaqtga yo’naltirilishi, xotirasi va o’z-o’zini identifikatsiyalashdadir, bu esa o’zgaruvchan ong holati fenomeniga olib keladi. Ushbu virtual kompyuterda haqiqatni, aytaylik, psixotrop va gallyutsinogen dorilarning ta’siri bilan mos ravishda solishtirish mumkin. Virtual kompyuter haqiqati foydalanuvchini ruhiy kasallikka olib kelishi mumkin. Insonning idrok etish tizimi va virtual reallik ma’lumotlari ko’pincha bir-biriga mos kelmaydi va pertseptiv dissonans va jiddiy disorientatsiyaga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga, VR muhitida ishlash qiyinchilik tug’dirmaydi, bunday muhitda ishlash qulay va oson.­
Virtual reallik - bu texnik vositalar yordamida sun’iy ravishda yaratilgan va raqamli shaklda taqdim etilgan bizni o’rab turgan o’ziga xos dunyo. Yaratilgan effektlar inson ongiga prognoz qilinadi va imkon qadar realga yaqin bo’lgan his-tuyg’ularni boshdan kechirish imkonini beradi.
Aloqa sohasida virtual reallikdan foydalanish bir qator xususiyatlarga ega¹:
1) an’anaviy o’qitish usullaridan foydalanganda idrok etish qiyin bo’lgan ma’lumotlarni vizual tarzda uzatish (masalan, ko’rsatish qiyin bo’lgan fizik tajribalarni modellashtirish, stereometrik ob’ektlarni namoyish qilish va boshqalar);
2) murakkab tuzilishga ega bo’lgan hajmli ob’ektlar to’g’risidagi ma’lumotlarni saqlash va ko’rsatish usuli (ob’ektning tuzilishini modellashtiradigan, yanada aniqroq va qulayroq harakat qilish imkonini beruvchi texnik qurilmalar maketlari);
3) virtual simulyatorlarni yaratish (uskunalar operatorlari, shifokorlar va boshqalar uchun);
4) an’anaviy "tekis" interfeys (kompyuter sichqonchasi, klaviatura, planshet va boshqalar) yordamida operatsiyalari murakkab va noqulay bo’lgan fazoviy ob’ektlarni qurish. Virtual reallik yaratish vositalaridan foydalanish bilan ushbu muammolarni hal qilish ularning muhandislik mukammalligining boshqa darajasini nazarda tutadi: statsionar qurilmalardan shaxsiy kompyuter uchun ixcham konsollargacha.
Yuqoridagilar virtual reallikga "klassik" ma’noda taalluqlidir. Bugungi kunga kelib, virtual reallik tushunchasining turli xil talqinlari va shunga mos ravishda uning turli xil turlari mavjud.
so’nggi hisobot¹, Goldman Sachs investitsiya banki tomonidan taqdim etilgan prognozlariga ko’ra, yaqin o’n yil ichida virtual reallik qurilmalarining umumiy bozori 80 milliard AQSH dollariga ko’tariladi. Asosiy hisob-kitoblarga ko’ra, jamiyatning texnologiyaga moslashishi, masalan, smartfon va planshetlarga qaraganda ancha sekin, ammo qaytarib bo’lmaydigan bo’ladi.
Ya’ni yaqin kelajakda virtual reallikdan foydalangan holda aloqalar o’zaro munosabatlarimizda, bir-birimiz bilan hamkorlikda, muloqot va ijodimizda jiddiy o’zgarishlarga olib keladi.
Yaratilgan virtual rasmga foydalanuvchi singib ketish darajasiga qarab virtual reallikning bir necha turlari mavjud. Amalga oshirishda eng oddiy-monitor ekranida 3D tasvirni yaratadigan dasturiy va apparat vositalaridan foydalanish. Bunday holda, foydalanuvchi simulyatsiya qilingan uch o’lchamli dunyoga nisbatan tashqi kuzatuvchi bo’lib, shuningdek, oldindan belgilangan parametrlarni tashqaridan o’zgartirishi, ekrandagi ob’ektlarni ko’chirishi, voqealar jarayonini o’zboshimchalik bilan tanlashi va hokazo. Qisman suvga cho’mish effekti bilan virtual muhit yaratish vositalari mavjud: maxsus dubulg’alar, ularda foydalanuvchining to’r pardasiga to’g’ridan-to’g’ri uzatiladigan tasvir yaratiladi, bunda stullar, rullar, joystiklar kabi qo’shimcha vositalar yordamida boshqarish mumkin. virtual muhitdagi voqealar. CAVE 3D kabi immersiv virtual reallik majmualari to’liq ishtirok etish effektini yaratadi. Bunday tizim kub shaklida joylashtirilgan bir nechta ekranlardan iborat bo’lib, kichik xonaning o’lchami, ular ustiga tasvirlar proeksiya qilinadi. Bunday xonaga kirib, maxsus ko’zoynak taqib, foydalanuvchi atrofdagi virtual muhitdan boshqa hech narsani ko’rmaydi, uning ichida u harakatlanishi, virtual ob’ektlarni turli pozitsiyalardan ko’rishi va boshqaruv qurilmalari yordamida ular bilan o’zaro aloqa qilishi mumkin.
Ushbu texnologiya uning yordami bilan insonning kundalik hayotida inqilob bo’lishini taxmin qiladi. Virtual reallik texnologiyalaridan foydalanish munosabati bilan biznesning deyarli barcha sohalari o’zgarishlarga uchraydi. Masalan, turizm (virtual sayohat), ta’lim (deyarli qayta tiklangan tarixiy voqealarda ishtirok etish, kimyoviy va fizik jarayonlarning illyustrativ misollari va boshqalar), ko’ngilochar industriya (iste’molchi mustaqil ravishda o’zining noyob syujetini yaratadigan va bosh qahramon bo’lgan filmlar), aloqa (marketing, reklama, ijtimoiy ob’ektlarning PR-kommunikatsiyalari virtual maydonlarni yaratish orqali amalga oshiriladi) va boshqalar.
Virtual reallik olamiga eng real sho’ng’ish uchun tananing holatini kuzatuvchi sensorlar, shuningdek, turli xil kuzatuv tizimlari qo’llaniladi, masalan:
ko’zni kuzatish tizimlari. Ushbu tizimlar ko’z qorachig’ining harakatini kuzatish uchun mo’ljallangan va istalgan vaqtda odam qaerga qaraganini aniqlash imkonini beradi.
Harakatni kuzatish. Ushbu tizimlar yordamida odamning har qanday tana harakati kuzatiladi va virtual dunyoda bir vaqtning o’zida takrorlanadi. Kuzatuv funksiyasi ham kamera, ham foydalanuvchi kiygan maxsus qurilmalar tomonidan amalga oshirilishi mumkin.
3D kontrollerlar. Foydalanuvchini virtual reallikda qulay his qilish uchun an’anaviy 2D kontrollerlar (sichqonlar, joystiklar va boshqalar) uch o’lchamli fazoda ishlash imkonini beruvchi hajmli manipulyatorlar bilan almashtirildi.
qayta aloqa qurilmalari. Ushbu qurilmalar 90-yillarda ishlab chiqilgan va foydalanuvchiga virtual dunyoda sodir bo’layotgan hamma narsani tom ma’noda his qilish imkonini berish uchun mo’ljallangan edi. Bunday qurilmalar sifatida vibratsiyali joystiklar, o’rnatishlar, aylanadigan stullar va boshqalardan foydalanish mumkin.
Uzoq vaqt davomida virtual reallik qurilmasi uchun 3D tasvirning manbai kompyuter yoki foydalanuvchi konsoli edi (masalan, "PlayStation VR"). Hozirda smartfon 3D tasvirlar manbai sifatida foydalanilmoqda, bu esa qurilmaning narxini sezilarli darajada pasaytirdi. Bu quyidagi omillarga bog’liq:
- zamonaviy smartfonlar yuqori unumdorlikka ega va hatto eng “og’ir” 3D-kontentni ham mustaqil ravishda qayta ishlashga qodir;
- smartfon displeylari etarlicha yuqori ruxsatga ega;
- har bir zamonaviy smartfonda kosmosdagi pozitsiyani aniqlash uchun sensorlar allaqachon o’rnatilgan.¹
Hozirgi vaqtda virtual reallik gadjetlari orasida eng mashhuri dubulg’a yoki virtual reallik ko’zoynaklaridir. Virtual reallikning dubulg’alari yoki ko’zoynaklari ikki turga bo’linadi. Statsionar, kompyuterga ulangan bo’lishi kerak. Va smartfonlardan foydalanadigan mobil. Keling, ba’zi qurilmalarni batafsil ko’rib chiqaylik.