Erkaklarning jinsiy bezlari gormonlari dori vositalari (androgenlar1) va antiandrogen vositalar Erkaklar jinsiy bezlaridagi Leydig (moyak glandulotsitlari) interstitsial hujayralari testosteron gormonini (steroid tuzilishli) ishlab chiqaradi. Testosteronning talaygina qismi ko‘pgina a'zolarda (masalan prostata bezi) degidrotestosteronga aylanadi. U hujayra ichida joylashgan androgen retseptorlariga eng ko‘p affinitetga egadir. Androgenlarni retseptor ta'sir prinsipi boshqa steroidlarnikidek (bir xil).
Testosteron ta'sirida jinsiy a'zolar va ikkilamchi belgilar rivojlanadi, spermatogenez nazorati amalga oshiriladi. Testosteron oqsil sinteziga yordam berib (anabolik2 ta'sir) oqsil olmashinuviga kuchli ta'sir ko‘rsatadi, buyrak naychalarida suvni, kalsiy, natriy, xlor ionlari va boshqalarni reabsorbsiyasini kuchaytiradi. Testosteron ishlab chiqarish gipofizning oldingi bo‘lagining gonadotrop (lyuteinizatsiyalovchi) gormoni bilan boshqariladi. Jigarda testosterondan (peshobda aniqlanadigan) androsteron (10 marta kam faol) hosil bo‘ladi. Qon zardobida aylanib yuruvchi testosteronning tahminan 65% jigarda sintezlanuvchi spetsifik globulin bilan bog‘langan bo‘ladi.
Androgenlarning faolligi ba'zan biologik yo‘l bilan aniqlanadi. Sinalayotgan dori vosita axta qilingan xo‘rozga kiritiladi va atrofiyaga uchragan toji soqolchasining tiklanishi kuzatiladi. Bitta ta'sir birligi (1 TB) faolligi bo‘yicha 0,1 mg kristallik androsteronga mos keladi.
Tabobat amaliyotida sintetik (kimyoviy tuzilishiga qarang) yo‘l bilan olinadigan testosteronning efirlari: testosteron p r o p i o n a t va t e s t e n a t (testosteron enantat) keng qo‘llaniladi. Ikala dori vosita kuchli androgenlik va anabolik faollikka egadir. Testenat testosteron propionatdan ta'sirining asta-sekin rivojlanishi, ammo anchagina davomliligi bilan farq qiladi. Testosteron propionatni ikki kunda 1 marotaba, testenatni esa 3-4 haftada 1 marta kiritiladi. Ikkala dori vositani ham yog‘li eritma shaklida mushakka kiritish uchun chiqariladi. Ichilganda ular kam samarador, chunki jigarda tez parchalanadi.
Sintetik androgen bo‘lgan m e t i l t e s t e r o n kimyoviy tuzilishi va biologik ta'siri bo‘yicha xuddi testosteronga o‘xshash, ammo faolligi bo‘yicha undan bir necha marta sustroq.
Metiltestosteronning ustunligi uni ichilganda ham samarador ekanligidadir. Uni tabletkasini til ostiga (sublingval) tamomila so‘rilib bo‘lguncha saqlash eng ratsional (maqul) dir.
___________________________________________
1Grekchadan andros -erkak kishi, genos – urug‘
2Grekchadan anabole - ko‘tarilish
Androgen faollikka ega bo‘lgan dori vositalarni erkaklar jinsiy bezlari funksiyasining yetishmovchiligida (jinsiy yetilmaganlik, impotensiya va boshqa buzilishlarda) hamda ayollarning sut bezlari va tuxumdonlar rakida, dismenoreya, klimakterik (60 yoshgacha) buzilishlarda qo‘llaniladi. Androgenlar noxush ta'sirotlar chaqirishlari mumkin. Ayollarda muskulinizatsiyalovchi1 ta'sir (virilizm2) tovushni dag‘allashishi, tuklarni erkakcha tipda o‘sishi va boshqalar. Organizmda ortiqcha suv va natriy ionlarini ushlanib qolishi mumkin. Metiltestosteron ta'sirida sariqlik rivojlanishi mumkin.
___________________________________________
1 Lotinchadan masculinus - erkakcha
2 Lotinchadan virilis - erkaklarga xos
Androgen gormonlarning antagonistlari ham yaratilgan. Umuman olganda testosteron ishlab chiqarilishi gipotalamus gormon dori vositasi gonodorelin yoki uning sintetik analogi leuprorelin yordamida, agar organizmda ularni doimiy katta konsentratsiyalarini hosil qilish (dozalashning bunday uslubida ular gipofizning oldingi bo‘lagining gonodotrop gormonlarini hosil bo‘lishini to‘xtatadilar) bilan kamaytirish mumkin. Ushbu dori vositalarni prostata bezining giperplaziyasida qo‘llash mumkin.
Androgenlar biosintezini keskin to‘xtatish qobiliyatiga zambrug‘larga qarshi vositalar ketokonazol va uning analoglari (steroidlar sintezida qatnaShuvchi P-450 sitoxromini qamal-lash hisobiga) hamda s p i r o n o l a k -ton egadir.
Ammo androgenlar antagonistlari sifatida ikki guruh moddalar eng ko‘p diqqatga sazovordir.
1) androgen retseptorlarning qamallovchilar (siproteron atsetat, flutamid);
2) 5α- reduktaza ingibitorlari, testosteronni degidrotestosteronga aylanishini susaytiruvchilar (finasterid).
Siproteron atsetat progesteronning hosilasi bo‘lib, steroidlarga mansubdir. Periferik to‘qimalardagi testosteronga (digidrotestosteronga) sezgir «Nishon» androgenlar retseptorini qamal qilib, dori vosita spermatogenezni to‘xtatadi. Uni kiritishni to‘xtagandan keyin spermatogenez 4 oydan keyin tiklanadi.
MNS dagi androgen retseptorlarini qamallab, u jinsiy hissiyotni susaytiradi va impotensiyaga olib kelishi mumkin. Antiandrogen ta'siridan tashqari siproteron atsetat arzimagan gestagenlik faolligiga ega ekanligi gonadotrop gormonlarni va Shu tufayli erkaklar jinsiy bezlaridan androgenlar ishlab chiqarilishini kamaytirishiga sabab bo‘ladi. Qon zardobida testosteron bilan bir qatorda lyuteinizatsiyalovchi va follekulo rag‘batlantiruvchi gormonlar miqdori ham kamayadi.
Siproteron atsetat ayollardagi og‘ir girsutizm, akne prostata bezining giperplaziyasi, erkaklarda juda kuchayib ketgan jinsiy intilishni davolashda qo‘llaniladi.Finasterid 5α-re-duktaza ingibitorlaridan biri hisoblanadi. Kimyoviy tuzilishi bo‘yicha bu geterotsiklik steroid (4- azasteroid)dir. Yuqorida nomi qayd etilgan ferment testosteronni degidrotestosteronga aylanishiga yordam beradi, bu ko‘pincha to‘qimalarda masalan, prostata bezi, sochlar follikulasida muntazam kechadi. Prostataning giperplaziyasida digidrotestosteron miqdori ko‘payib ketishi haqida ma'lumotlar mavjud. Digidrotestosteronning prostata bezidagi androgen retseptorlari bilan bog‘lanishi bezning gipertrafiyasiga sharoit yaratuvchi o‘sish omilini hosil bo‘lishini kuchaytiradi. Hujayra yadrosi membranasida joylashgan 5α- reduktazaning raqobatli ingibitorlari bo‘lgan finasterid prostata bezining hujayralari ichidagi va qon zardobidagi digidrotestosteron miqdorini kamaytiradi.Prostata bezining xavfsiz giperplaziyasini davolash uni qo‘llashga asosiy ko‘rsatmadir. Dori vosita bezning hajmini kamaytiradi va tahminan 1/3 bemorlarda peshob ajratish jarayonini yaxshilaydi. Jinsiy mayllik va libidoga odatda ta'sir ko‘rsatmaydi. Ovqat hazm qilish traktidan dori vosita yaxshi so‘riladi (tahminan 60%). Jigarda parchalanadi. t½ ~ 8 soat. Ta'siri 24 soat davomida saqlanadi. Buyrak va ichak orqali ajraladi. Ushbu patologiyada 5α – reduktaza ikkala izoformasini faolsizlashtiruvchi dutasterid (avodart) juda ham samarador (finasterid ko‘roq 2-tipini faolsizlashtiradi).
