O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Adabiyotlar 
1.
Prezident Shavkat Mirziyoyevning o
ʻ
zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining o
ʻ
ttiz 
yilligiga bag
ʻ
ishlangan tantanali marosimdagi nutqidan. 
https://uzhurriyat.uz/2019/10/22/milliy-uzligimiz-va-mustaqil-davlatch/ 
2. O
ʻ
RQ-615-son Qonun (10.04.2020). 
https://kun.uz/uz/news/2020/04/10/21-oktabr-ozbek-tili-bayrami-kuni-etib-belgilandi. 
3. http://uza.uz/uz/politics/ozbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyoyevning-b-23-
09-2020. 
4. Karimov I.A. Yuksak ma
ʼ
naviyat - yengilmas kuch. Toshkent: Ma
ʼ
naviyat, 2008. - 52 b. 
5. Oripov A. Tanlangan asarlar. -Toshkent: G
ʻ
afur G
ʻ
ulom nomidagi Adabiyot va san
ʼ
at 
nashriyoti, 2000. - 179 b. 
104
http://uza.uz/uz/politics/o-zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyoyevning-b-23-09-2020. 
105
Karimov I.A. Yuksak ma
ʼ
naviyat - yengilmas kuch. Toshkent: Ma
ʼ
naviyat, 2008. - 52 b. 

---

122 
O
ʻ
ZBEK TERMINOLOGIYASI MASALALARI 
M.Ahmedova, TFTU 
dotsenti, p.f.n., 
 
Hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy hamda ilmiy-texnik tub o
ʻ
zgarishlar davrida yangi fanlar va 
tushunchalar yuzaga kelmoqda. Jumladan, o
ʻ
zbek tilida ham yangi terminlar paydo bo
ʻ
lmoqda, 
ilgaridan ishlatib kelingan qator leksemalar yangi ma‘nolar kasb etmoqda. Shu boisdan, leksiko-
logiya, xususan, terminologiya oldida qator muhim masalalarni yechish vazifasi turibdi. 
Bugungi kunda terminologiyaning amaliy va nazariy masalalarini yanada chuqurroq 
o
ʻ
rganish, terminlar yaratish va ularni qo
ʻ
llashni til qonuniyatlari asosida tartibga solish davlat 
ahamiyatiga molik muammoga aylandi. Shuning uchun ona tilimizning turli terminologik 
tizimlarini yanada teranroq tadqiq etish, ularni terminologiyaning xilma-xil masalalari bo
ʻ
yicha 
atroflicha tadqiq qilish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir. 
Respublikamiz mustaqil deb e‘lon qilingandan keyin, bu sohadagi ahvol butunlay o
ʻ
zgardi. 
Tashqi iqtisodiy aloqalar yanada rivojlanib ketdi. Dunyoning juda ko
ʻ
p mamlakatlari bilan 
xilma-xil aloqalarga keng yo
ʻ
l ochildi. Bu omillar o
ʻ
zbek tilida yangi-yangi terminlarning paydo 
bo
ʻ
lishiga sabab bo
ʻ
ldi.
Shu boisdan, fan va texnika taraqqiyotining hozirgi bosqichida sohaviy terminlarni 
tilshunoslik nuqtai nazaridan tadqiq etish muhim ahamiyat kasb etadi.
Amaliy, ayniqsa, nazariy masalalarni hal etish uchun fanning har bir sohasi terminlari 
tizimini, ularning yasalish qonunlarini, shakllanish manbalarini, umumtilda qo
ʻ
llanish doirasini, 
mazkur tizimda ro
ʻ
y berayotgan kamchiliklarni va ularni bartaraf etish yo
ʻ
llarini aniqlash kabi 
qator masalalarni o
ʻ
rganish zaruriyati paydo bo
ʻ
ldi. 
Hozirgi bosqichda, ya‘ni yuqori saviyadagi ilmiy-texnik inqilob davrida ishlab chiqarish, 
fan va texnikaning barcha sohalarida yangidan-yangi narsa, predmet va tushunchalar paydo bo
ʻ
la 
boshladi. Bu hol til lug
ʻ
at tarkibining salmoqli ravishda boyishiga olib kelmoqda. Binobarin, 
termin muammosi hozirgi leksikologiyaning asosiy masalalaridan biri bo
ʻ
lib qoldi.
―Terminlar paydo bo
ʻ
lib qolmaydi‖, aksincha, ularning zaruriyati anglangan holda ―o
ʻ
ylab 
topiladi‖, ―ijod qilinadi‖.
Yuqorida terminshunoslarning terminning asosiy vazifasi va xususiyati haqidagi, ya‘ni 
terminlarning nominativligi yoki definitivligi haqidagi fikrini keltirdik. Terminologik 
birikmalarning ko
ʻ
p leksemaliligi, ya‘ni ular komponentlarining soni nechtagacha bo
ʻ
lishi 
keyingi yillarda terminshunoslarning diqqat-e‘tiborini jalb etib kelmoqda. Haqiqatan ham 
keyingi yillarda miqdoran ortib borayotgan ko
ʻ
p komponentli birikma terminlar tushuncha 
mazmunini to
ʻ
laroq ifodalashga xizmat qilsa-da, ularni amalda qo
ʻ
llash va esda saqlab qolish 
ancha noqulaydir. Aslini olganda, bunday terminlar ikki, nari borsa uch, to
ʻ
rt komponentdan 
iborat bo
ʻ
lishi lozimki, natijada, birikma terminlarning komponentlari, tegishli belgilarni to
ʻ
laroq 
aks ettirish maqsadida, aniqlovchilar, sifatdoshli o
ʻ
ramlar qo
ʻ
shish orqali hosil qilinishi lozim.
Har bir sohaning, tarmoqning termini borki, u o
ʻ
sha soha, tarmoq doirasida qo
ʻ
llanadi, 
aniqroq qilib aytganda, kasb-hunar egasining nutqini shakllantiradi, o
ʻ
zaro nutqiy muomala 
uchun shart-sharoit yaratadi. 
Bu o
ʻ
rinda shuni qayd etish lozimki, muayyan kasb-hunar yoxud mutaxassislikka ega 
bo
ʻ
lgan kishilar ko
ʻ
pincha u yoki bu sohaning o
ʻ
ziga xos spetsifik terminlari bilan ish ko
ʻ
radi.
O
ʻ
zbek tilshunosligida terminlarni o
ʻ
rganish, ularni tartibga solish, terminologik lug
ʻ
atlar 
tuzish kabi qator chora-tadbirlar XX asrning 20-yillari o
ʻ
rtalaridan boshlangan
. 

---

123 
Zero, ayrim leksikografik ishlarni hisoblamaganda, o
ʻ
zbek tilini ilmiy asosda o
ʻ
rganish, 
hozirgi o
ʻ
zbek tilshunosligining fan sifatida yuzaga kelishi ham shu davrdan boshlangan. Albatta, 
terminlarni o
ʻ
rganish ehtiyoji o
ʻ
z-o
ʻ
zidan kelib chiqqan emas, barcha bilim sohalari bo
ʻ
yicha 
o
ʻ
zbek tilida ta‘lim berishni yo
ʻ
lga qo
ʻ
yish, bilim sohalarining sezilarli darajada rivojlana borishi, 
ilmiy tafakkur doirasining kengayishi, sobiq ittifoqdagi milliy tillar, jumladan, o
ʻ
zbek tili lug
ʻ
at 
tarkibining boyib borishi, binobarin, tilda terminlarning ko
ʻ
payib borishi ularni (terminlarni) har 
tomonlama o
ʻ
rganish va tartibga keltirishga turtki bo
ʻ
lgan edi. 
O
ʻ
zbek tilshunosligida turli fan sohalariga oid terminologik tizimlarni lingvistik jihatdan har 
tomonlama ham ilmiy, ham amaliy o
ʻ
rganish, asosan, 1950-yillardan keyin izchilroq tus ola 
boshladi; termin va terminologiyaning nazariy masalalariga bag
ʻ
ishlangan maqolalar, ayrim fan 
sohalari terminlarini lingvistik jihatdan tahlil etishga bag
ʻ
ishlangan ilmiy tadqiqot ishlari yuzaga 
keldi, mukammal terminologik lug
ʻ
atlar yaratila boshlandi. 
Mahmud Qoshg
ʻ
ariyning ―Devonu lug
ʻ
oti-t-turk‖ lug
ʻ
ati, inqilobgacha yaratilgan bir qancha 
lug
ʻ
atlar, o
ʻ
zbek adabiyoti vakillari, xususan, Alisher Navoiy, Bobur va boshqalarning badiiy, 
ilmiy-badiiy asarlari o
ʻ
zbek terminologiyasining rivojlanishida o
ʻ
ziga xos o
ʻ
rin tutgan manbalar 
hisoblanadi. 
Bugungi kunda terminologiyaning amaliy va nazariy jihatlarini yanada chuqurroq o
ʻ
rganish, 
termin qo
ʻ
llashni tartibga solish davlat ahamiyatidagi masalaga aylandi. 
O
ʻ
zbekiston Respublikasining Davlat tili haqidagi Qonuni qabul qilinishi munosabati bilan 
O
ʻ
zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida Respublika terminologiya qo
ʻ
mitasining 
ish boshlashi, terminologiya masalalariga bag
ʻ
ishlab Respublika miqyosida bir necha ilmiy-
amaliy, ilmiy-nazariy konferensiyalarning o
ʻ
tkazilganligi fikrimizning yaqqol dalilidir.