|
Muhammad Solihning ―Tarixi jadidayi Toshkand‖
asarida koʻrsatilgan shahar topografiyasi, shahar atrofidagi joylar geografiyasiga
oid maʼlumotlar keltirilgan.
Shaharning toʻrt dahasi, madrasa, masjid, mahallalari, qabriston va
maqbaralari, hammomlari, bozorlari, shuningdek, shahar devorlari, qoʻrgʻonlari va
oʻn ikki darvozasi haqida yozilgan. Jumladan: 1.
Qiyot darvozasi
– qiyot qabilasi
nomidan, qadimda Parkent darvozasi deb atalgan. 2.
Turklar darvozasi
– turk
qabilasi nomidan. 3.
Oʻzbek darvozasi
– oʻzbek qabilasi nomidan. 4.
Taxtapul
4
Юлдошев А. Аграрные отношения в Туркестане (конец XIX – начало XX вв.). – Ташкент: Узбекистан, 1969. –
255 б.
5
Юнусходжаева М. Из истории землевладения в Туркестане (на материалах хозяйства князя Н.К.Романова). –
Ташкент: Фан, 1970. – 104 с.
darvozasi
. 5.
Qorasaroy darvozasi
– qorasaroy qabilasi nomidan. 6.
Chigʻatoy
darvozasi
– Chingizxon avlodidan boʻlmish Chigʻatoy ulusi nomidan. 7.
Suʼboniyon darvozasi
– bu ham qabila nomidandir. 8.
Koʻkcha darvozasi
– bu
ham qabila nomidandir. 9.
Kamondaron darvozasi
– kamondaronlar buzuq
qabilasidan bir toifaga mansub. 10.
Qangʻli darvozasi
– bir qabilaning nomidan.
11.
Beshogʻoch darvozasi
– bu ham qabila nomidan. 12.
Qatagʻon darvozasi
–
qatogʻon qabilasi nomidan. Muhammad Solihning yozishicha bu darvozalar
Sohibqiron Amir Temur tomonidan qurdirilgan
boʻlib, nomlar oʻsha paytda
berilgan.
Toshkent joy nomlarining tarixini yoritishda
A.R.Muhammadjonovning
―Qadimgi Toshkent‖
risolasida arxeologik maʼlumotlar asosida hozirgi Toshkent
hududida shahar madaniyatining shakllanishi va uning rivojlanishi tarixi, bu yerda
qad koʻtargan dastlabki dehqonchilik qishloqlari, qalʼa-qoʻrgʻonlari va ularning
tarixiy topografiyasi tavsiflangan, ayrim mahallalar nomlarining etimologiyasi
talqin etilgan, shuningdek, “Toshkent” toponimining etimologiyasi haqida
mufassal toʻxtalib oʻtilgan. Unda taʼkidlanishicha, milodning boshlarida Choch
vohasida shahar madaniyati kengayib, Qorasuv, Salor va Joʻnariq tarmoqlari
boʻylab yangi yerlar oʻzlashtirilishi munosabati bilan qadimgi Choch shahri yangi
joyda, hozirgi temir yoʻl vokzali yaqinida Salor suvi boʻyida yangidan qad
koʻtargan. V asrda u kengayib, Shosh viloyatining markaziga aylangan. Bu
qadimgi shaharning harobalari Mingoʻrik tepaligidir. Shu vaqtdan boshlab u
Choch nomi bilan atala boshlagan. Arablar bu shaharni “Shosh” va “Madinat ash-
Shosh” deb ataganlar. Arxeologik maʼlumotlarga qaraganda, qadimgi Choch
shahri IV–VIII asrlarda gullab-yashnagan. VIII asr oʻrtalarida Toshkentning
arablar tomonidan bosib olinishi oqibatida, Mingoʻrikdagi Shoshkand shahri
vayron etilib, boʻshab qolgan. IX asrga borganda shahar yangi joyda – hozirgi
Xadrada qad koʻtargan. Yangi joydagi shahar IX–XI asrlarda “Binkat” deb
yuritiladi. Mahmud Qoshgʻariyning maʼlumoti boʻyicha, Toshkent shahri bu
davrda “Tarkan” deb ham yuritilgan.
6
Muallifning qayd etishiga koʻra, XI asrda
Toshkentning qadimgi nomlaridan Shoshkent turk tiliga tarjima qilinib, u
“Toshkand” deb yuritila boshlangan. XVI asr oxiri va XVII asr boshlarida
Toshkentning Choch, Shosh, Binkat kabi qadimiy nomlari aholi oʻrtasida
muomaladan chiqib, uning soʻnggi atamasi shuhrat topa boshlagan.
Toshkentda mavjud suv inshootlari – gidronimlar haqida maʼlumotlar
Q.Xolmatov va P.Baratovlar tomonidan yozilgan va 1983-yili chop etilgan
“Toshkent shahrining irrigatsiya shoxobchalari” nomli risolasida keltirilgan
7
.
Xususan Toshkent iqlimining oʻziga xos tomonlari, shahar hududidagi ariq, hovuz
va koʻllarning hozirgi kundagi nomi, oʻlchamlari, joylashgan va oqib oʻtadigan
hududi, paydo boʻlgan vaqti haqida bayon qilingan. Toshkentning ayrim
koʻchalari, bogʻlari tarixiga doir maʼlumotlarni Yu.Sokolovning “Ташкент,
Ташкентцы и Россия”
8
, A.Tyurikovning “Истории о Ташкенте”
9
,
Yu.F.Buryakovning
“Toshkent
koʻchalari”,
N.S.Sodiqova
va
Yu.F.Buryakovlarning “Qadimgi va hozirgi Toshkent” asarlarida uchratish
mumkin.
Oʻzbekistonning mustaqillik yillari Toshkent shahri toponimiyasi uchun
yangi oʻzgarishlar davri boʻldi. Bu yillarda shahar joy nomlari qaytadan koʻrib
chiqildi. Shahar toponimika komissiyasi tuzildi va uning barcha tumanlarda
filiallari tashkil etildi. Sovet davrida pala-partish, ilmiy asossiz qoʻyilgan koʻplab
mikrotoponimlar yangicha yondashilgan holda oʻzgartirildi. 1993-yili Toshkent
shahri toponimlariga bagʻishlangan ilmiy anjuman oʻtkazildi. Unda mutaxassislar
tomonidan shahar toponimiyasining tarixi, tasnifi, yangi nomlar berish tartibi kabi
mavzularda ilmiy maʼruzalar qilindi, tegishli xulosalar aytildi va maʼruzalari
tezislari 1994-yilda toʻplamda nashr qilindi.
10
2002-yili “Toshkent mahallalari:
6
Маҳмуд Қошғарий. Девону луғотит турк. 3 томлик. – Т., 1960. Т.I. Б. 414.
7
Холматов Қ., Баратов П. Тошкент шаҳрининг ирригация шоҳобчалари. – Т.: Фан, 1983. – 47 б.
8
Соколов Ю. Ташкент, ташкенты и Россия. – Ташкент: Узбекистан, 1965. – 190 с.
9
Тюриков А. Истории о Ташкенте. – Ташкент: Ёш гвардия, 1983. – 75 с.
10
Тошкент шаҳри ва вилоятлари топонимлари муаммолари: илмий-амалий конф.докл.тез. – Т., 1994.– 90 б.
anʼanalar va zamonaviylik” (tarixiy-etnografik tadqiqot) nomli kitob chop etildi
11
,
unda XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlaridagi Toshkent mahallalarining
ijtimoiy-demografik tavsifi keltirilgan. H.Ziyoyevning 2003-yilda nashrdan
chiqqan “Tarixning ochilmagan sahifalari”
12
nomli kitobida Toshkent shahar
darvozalarining nomlari, shahar devorining ahamiyati, koʻchalarning tuzilishi
haqida soʻz yuritiladi.
Toshkent shahrining XIX asr oxiri – XX asr boshlari tarixiga bevosita
daxldor tadqiqotlar jumlasiga J.Ismoilovaning 2004-yili nashr etilgan “XIX
asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Toshkentning “yangi shahar” qismi
tarixi” nomli kitobini kiritish lozim. Mazkur tadqiqotda oʻrganilayotgan davrdagi
Toshkentning “yangi shahar” qismi hududida joylashgan turli toponimik obyektlar
– maʼmuriy binolar, savdo inshootlari, ilmiy, maʼrifiy, tibbiy, diniy muassasalar
tarixi bilan bogʻliq qiziqarli maʼlumotlar keltirilgan.
S.Qorayevning 2005-yilda chop qilingan “Oʻzbekiston viloyatlari
toponimlari” nomli kitobi Oʻzbekiston joy nomlarini oʻrganishda muhim
tadqiqotlardan sanaladi. Unda respublika hududidagi koʻplab toponimlarga
sharhlar berilgan, har bir viloyatning toponimiyasiga oid izlanishlar olib borilib,
qisqacha tahlillar keltirilgan. Jumladan, Toshkent shahrining mahalla, mavze,
koʻcha, darvozalari nomlari bilan bogʻliq toponimlar haqida ham ilmiy
mulohazalar yuritilgan.
Sanab oʻtilgan manbalarda Toshkent shahri Yangi shahar qismining
toponimiyasi haqidagi maʼlumotlar shaharning XIX asr oxiri – XX asr
boshlaridagi siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ijtimoiy hayoti bilan bogʻliq holda
uchraydi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
