O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

suv ombori suvining 
minerallashuvi
deb, uning bir litrida mavjud bo‘lgan gramm yoki 
milligrammlarda ifodalangan erigan moddalar miqdoriga aytiladi. 
O.A.Alyokin barcha tabiiy suvlarni, shu jumladan, daryo suvlarini 
ham ular tarkibidagi anionlar miqdoriga bog‘liq holda quyidagi uchta 
sinfga bo‘ladi: 
- 
gidrokarbonatli (karbonatli) suvlar, 
ularda HCO
3
­
va CO
3
­
anionlari boshqa anionlarga nisbatan ko‘p bo‘ladi; 
- 
sulfatli suvlar 
- SO
4
­
anionlari ko‘p; 
- 
xloridli suvlar
da Cl
­ 
anionlari ko‘p bo‘ladi. 
O‘rta Osiyodagi ba’zi suv omborlari suvining gidrokimyoviy tarkibi 
11.1-jadvalda ko‘rsatilgan. Jadvaldagi S-gidrokarbonatli suvlar sinfini, S-
sulfatli suvlar sinfini, S­S-gidrokarbonatli-sulfatli suvlar sinfini ifodalaydi. 
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, Qayroqqum, Tuyamo‘yin, Quyimozor, 
Chordara suv omborlari o‘rtacha ko‘p yillik minerallashuv darajasining 
yuqoriligi bilan ajralib turadi. Ularda o‘rtacha yillik ionlar yig‘indisi 1000 
mg/l dan katta. 
O.A.Alyokin tasnifi bo‘yicha Tuyamo‘yin suv ombori suvining 
gidrokimyoviy tarkibi sulfatli sinf, II tip, natriyli guruhga mansubdir. 
Jadval ma’lumotlari yana shundan dalolat beradiki, tog‘li 
hududlardagi suv omborlarida minerallashuv darajasi tekislikdagilarga 
nisbatan ancha kam. Masalan, Chorbog‘, O‘rtato‘qay, Tuyabo‘g‘iz suv 
omborlarida ionlar yig‘indisi 200­300 mg/l oralig‘ida o‘zgaradi. Tekislikda 
joylashgan Quyimozor suv omborida esa uning qiymati 1150 mg/l gacha 
ortadi. Shu bilan birga, tog‘ suv omborlarining suvi O.A.Alyokin tasnifi 
bo‘yicha gidrokarbonatli sinfga mansub bo‘lsa, tekislik suv omborlari esa 
aksariyat hollarda sulfatli sinfga kiradi.
 
11.6. Orol dengizi sathining pasayishi va uning sabablari 
Prezident Islom Karimov "O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: 
xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari" asarida 
Orol fojiasiga alohida e’tibor berib, jumladan shunday yozadi: 
"Orol 
dengizining qurib borishi xavfli, g‘oyat keskin muammo, aytish mumkinki, 
milliy kulfat bo‘lib qoldi. Orol tangligi insoniyat tarixidagi eng yirik 

---

161 
ekologik va gumanitar fojialardan biridir. Dengiz havzasida yashaydigan 
qariyb 35 million kishi uning ta’sirida qoldi. Biz 20-25 yil mobaynida 
jahondagi eng yirik yopiq suv havzalaridan birining yo‘qolib borishiga 
guvoh bo‘lmoqdamiz. Biroq bir avlodning ko‘z o‘ngida butun bir dengiz 
halok bo‘lgani holi hali ro‘y bergan emas edi".
Haqiqatan ham Yer kurrasidagi ko‘pchilik ko‘llarning tabiiy 
gidrologik rejimi insonning xo‘jalik faoliyati, ya’ni antropogen omillar 
ta’sirida keskin o‘zgarishga uchramoqda. Bu holat Orol dengizida yaqqol 
ko‘rinadi. 
Bu fojianing asosiy sababi quyidagilardan iborat. XX asrning 60-
yillaridan boshlab Orol dengizi havzasida joylashgan barcha davlatlar - 
O‘zbekiston, 
Qozog‘iston, 
Qirg‘iziston, 
Tojikiston, 
Turkmaniston 
hududida, asosan, paxta yakkahokimligini ko‘zlab, sug‘oriladigan ekin 
maydonlarini kengaytirish avj oldi. Shu maqsadda havzada suv omborlari, 
kanallar qurilishi ishlari keng miqyosda boshlab yuborildi. Ayni bir vaqtda, 
Orol havzasi mamlakatlarida sanoat tarmoqlarining, ayniqsa, uning suvni 
ko‘p ishlatadigan sohalari - kimyo, rangli metallurgiyaning jadal sur’atlar 
bilan rivojlanishi hamda aholi sonining o‘sib borishi natijasida suvga 
bo‘lgan talab yildan-yilga orta boshladi. Natijada, havzada mavjud bo‘lgan 
barcha suv resurslari inson izmiga to‘la bo‘ysundirildi. Oqibatda, dengizga 
Amudaryo va Sirdaryo keltirib quyadigan suv miqdori yildan-yilga kamaya 
bordi. Bu esa, o‘z navbatida, dengiz sathining jadal sur’atlarda pasayishiga 
olib keldi. 
Orol dengizi O‘rta Osiyoning yog‘in eng kam yog‘adigan Qoraqum, 
Qizilqum, Ustyurt, Katta Bo‘rsiq, Kichik Bo‘rsiq cho‘llari tutashgan 
qismida joylashgan. U XX asrning 60-yillarigacha suv yuzasi maydonining 
kattaligi jihatdan O‘rta Osiyoda birinchi, dunyo bo‘yicha esa Kaspiy 
dengizi, Shimoliy Amerikadagi Yuqoriko‘l, Afrikadagi Viktoriya 
ko‘llaridan so‘ng to‘rtinchi o‘rinda turgan. 
Orol dengizi suv rejimini doimiy kuzatish ishlari 1911 - yildan 
boshlab olib borilmoqda. Shu yildan 1961 - yilgacha bo‘lgan 50 yillik davr 
ichida dengizning o‘rtacha ko‘p yillik suv sathining mutlaq (absolyut) 
balandligi 53,04 metrga teng bo‘lgan. Shu muddat davomida suv eng ko‘p 
bo‘lgan 1936 - yilda o‘rtacha yillik suv sathi 53,59 metrgacha ko‘tarilgan 
bo‘lsa, suv eng kam bo‘lgan 1919 - yilda esa 52,61 metrgacha pasaygan. 
Demak, 1911-1961 - yillarda dengizning o‘rtacha yillik suv sathi 

0,5 metr 
atrofida o‘zgarib turgan. 
Quyida keltirilgan ma’lumotlar suv sathining o‘rtacha ko‘p yillik 
qiymati (53,04 metr)ga asoslangan. Orol dengizining o‘sha vaqtdagi 
maydoni (orollari yuzasi bilan birga) 68321 km
2
, uzunligi 414 km, eng 

---

162 
keng joyi 292 km bo‘lgan. Orol dengizida 300 dan ortiq orol bo‘lib, 
ularning umumiy maydoni 2235 kv.km ni tashkil etgan. Yirik orollar 
sifatida Ko‘korol (173 km
2
), Vozrojdenie (261 km
2
), Borsa-kelmas (133 
km
2
) kabilarni ko‘rsatish mumkin. 
Orol dengizi - sayoz ko‘ldir. O‘sha davrda uning o‘rtacha chuqurligi 
16 metr, eng chuqur joyi esa 69 metr bo‘lgan. Sayoz bo‘lgani uchun Orol 
dengizining suv hajmi uncha katta emas, ya’ni 1063 km
3 
dan iborat 
bo‘lgan. Bu raqamni Issiqko‘lning suv hajmi bilan solishtirsak, unga 
nisbatan 1,6 marta kam demakdir. 
Orol dengizi, dastlab, uncha sho‘r bo‘lmagan, uning har litr suvida 
o‘rta hisobda 10-11 gramm erigan tuzlar bo‘lgan. Demak, Orol dengizi 
suvining sho‘rligi okean suvining o‘rtacha sho‘rligidan uch marta kam 
bo‘lgan (11.2 -jadval).