O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy univeersiteti tarix fakulteti tarix

II.BOB. NEOLIT DAVRI TABIIY-IQTISODIY MAKONLARI VA ULARNING O’RGANILISHI
2.1.Kaltaminor tarixiy-madaniy majmuasi va uning bosqichlari.
Oʻzbekistonda neolit davriga oid ilk topilgan arxeologik madaniyat (miloddan avvalgi 7—3-ming yillik). Kaltaminor koʻli yonidan topilgan.o’rta osiyoning neolit davri ixtisoslashgan o’zlashtiruvchi xo’jalik shakliga asoslangan.Kaltaminor madaniyatiga oid jamoa a’zolari Quyi Amudaryoning Oqchadaryo o’zani hududida yashab qolmasdan, Ichki Qizilqum (Lavlakon), Quyi Zarafshonning eski o’zanlari(Mohandaryo,Echkilisoy,Oyoqog’itma),O’zboy va Sariqamish o’zani, Ustyurt, Shimoli-sharqiy Orolbo’yi va Sirdaryoning quyi oqimi hududida ham tarqalgan. Bu yerda yashagan aholi baliqchilik va ovchilik xo’jaligi asosida hayot kechirgan. Ularning xo’jalik shakllari va moddiy madaniyatidagi umumiylik Kaltaminor tarixiy – madaniy majmuasi nomi bilan atashga asos bo’lgan.Bu madaniyat 1939-yilda Quyi Amudaryoning Oqchadaryo o’zani hududida Yonbosh IV yodgaorligining ochilishi bilan boshlangan. O’tgan asrning 60-70 yillarida Kaltaminor majmuasiga oid yodgorliklarni o’rganishning yangi boshqichi boshlangnan. A.V.Vinogradov Markaziy Qizilqumda keng ko’lamli arxeologik tadqiqot ishlari olib borib, ushbu madaniyatga oid yangi yodgorliklarni o’rgangan. Hozirgi paytda Kaltaminor madaniyati majmuasiga oid mingdan ortiq turli xil makonlar aniqlangan. Kaltaminor madaniyatiga oid yodgorliklarni o’rgangan tadqiqotchilar ularni xronologik va hududiy jihatdan ma’lum majmualarga ajratishga harakat qilishgan. ⁶Tadqiqotch A.V.Vinogradov tosh qurollarning yasalish usuliga ko’ra Kaltaminor madaniyatini ilk, rivojlanga, so’nggi bosqichlarga ajratgan. Bu madaniyat hududiy jihatdan Oqchadaryo, Lavlakon(Ichki Qizilqum) va Quyi Zarafshon kabi mahalliy mintaqalardan iborat.Mahalliy majmualarni xronologik jihatdan o’z navbatida ilk,rivojlanga va so’nggi bosqichlarga ajratish mukin.
1.Ilk Daryosoy bosqichi (ilk neolit) (mil.avv VII mingyillik oxiri- V mingyillik boshlari);
2.Rivojlangan-Yonbosh bosqichi (rivojlangan neolit)(mil.avvVmingyillik o’rtalari- IV mingyillik birinchi yarmi);
3.So’nggi bosqichi ( mil.avv IV mingyillikning ikkinchi yarmi-III mingyillikning birinchi yarmi);
Kaltaminor madaniyatiining ilk bosqichiga oid yodgorliklar Ichki Qizilqum hududida tarqalgan. Bu yerda Sharqiy Oyoqog’itma va Katta Tuzkon hududining ilk bosqichi yodgorliklari Uchashi 131, Daryosoyning ko’pgina yodgorliklari, Oyoqo’itma o’zanining ko’pgina yodgorlilari, Chorbaqti 33,47,55, Daryosoyning yuqori vao’rta oqimi, g’arbiy Oyoqog’itma o’zanidagi Echkilisoy hududining ayrim makonlari kiradi.Daryosy o’zani hududidagi Uchashi 131 makoni maydon jihatidan eng yirigi hisoblanib, 1968-yilda arxeolog A.V.Vinogradov tomonidan o’rganilgan. Yodgorlikldan yog’pch qurilmaga asoslangan uy-joy qoldiqlari, tosh qurollari va spool idishlarning parchalari topilgan. Makondan yog’och qurilmasiga ega bo’lgan uchta uy-joyning qoldig’i ham aniqlangan. Topilgan tosh qurollarning soni o’ n uch mingdan ortiq bo’lib, ular asosan trapetsiya shaklli mikrolitlardan iborat. Sopol buyumlari soz tuproqdan mato qolipida, tagi dumaloq qilib yasalgan. Ularning loyiga shamot, kam hollarda xashak, maydalangan chig’anoq yoki qum qo’shib ishlangan. Sopolsirtiga to’lqinsimon,to’g’ri chiziqli va egri chiziqli naqshlar chizilgan.Kaltaminor madaniyatini o’rganishda olimlar uning rivojlanish bosqichlarini aniqladilar-Daryolisoy (mil.avv VI-IV mingyillik),Jonbos (mil.avv IV-III mingyilliklar), va Saksovul( mil.avv IIImingyillik oxiri-II mingyillik boshlariga oid). Oqchadaryo havzasidan ko’plab Kalataminor madaniyatiga oid yodgorliklar topilgan. Ularning 3-4ta manzilgohining madaniy qatlami buzilmasdan saqlanib qolgan. Bular Jonbos-4,Qavat-7, Tolstov manzilgohi,Tumek Kichidjik qabristonidir. Kaltaminor madaniyatini tavsiflab berish, uni davrlarga ajratish ham, asosan, sopol idishlarni ishlash texnikasi, unga bezak berishga asoslangan. Butun Kaltaminor madaniyatiga oid sopol idishlar qoʻlda ishlangan boʻlib, bezaklar, sopol idishlar hali loyligida yogʻoch bilan chizib, daryo va dengiz toʻlqiniga, archa ignalariga oʻxshash bezak berilgan, keyin olovda pishirilgan. Idishlarning shakli kosasimon yoki qozonsimon boʻlib, ilk davriga oid idishlar tagi yassi boʻlmasdan, qumga botirib qoʻyishga moʻljallangan konus shaklida boʻlgan. Sopol idishni ixtiro qilinishi Kaltaminor madaniyatiga mansub aholining ovqat pishirishini osonlashtirdi. Endi qozonning tagiga olov yoqib pishirish imkoniyati tugʻildi. Odamlar chaylalarda yashab, oʻchoqlar qurib oʻchoqlarda, sopol qozonlarda ovqat pishirib, idishlarga quyib ovqatlanadigan boʻlishdi. Bu juda katta ixtiro boʻlib, kishilik tarixida faqat neolit davridan boshlab shunday yashash imkoniyatiga ega boʻldilar. Neolit davrida bulardan tashqari tikuvchilik, kemasozlik ham yuksaldi. Kaltaminor madaniyatiga mansub axrli tabiat yaratgan narsani shundayligicha qabul qilganlar. Kaltaminor madaniyati iqtisodiyotiga oʻta olmaganlar.