O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

2.2 Primatlar evolyusiyasi 
Birinchi primatlarga keladigan bo‘lsak ular yer yuzida bundan 65 mln yil 
muqqadam vujudga kelgan. Birinchi primatlar tropik o‘rmonlarda istiqomat 
qilishgan. Ular daraxtlarda hayot kechirishga moslashishgan. Ularning qo‘l va 
oyoqlari daraxtlarda xarakat qilishga moslashgan bo‘lib ko‘zlari yuqoridan 
ko‘rishga yaxshi moslashgan. Bugungi kunga kelib primatlarning fanda 400 
ortiq turi mavjud bo‘lib ularning aksariyati xaligacha daraxtlarda istiqomat qilib 
kelmoqda. Primatlardan farqli ravishda faqat odamlargina yerda o‘troq hayot 
kechirishmoqda. 
Evolyusiya bugungi kunda zamonaviy fanda insonning vujudga kelishi 
xaqidagi asosiy ta'limotlardan hisoblanadi. Evolyusiyaning xozirgi kundagi 
modelini fanda birinchi bo‘lib Ch. Darvin kiritgan. 1959 yilda Darvining fikriga 
ko‘ra yerda hayotning davomiyligi barcha geologik davrlarda turlarning bir 
biridan ko‘payganligi bilan izohlaydi.
Xo‘sh evolyusion jarayon o‘zi nima?
Evolyuston jarayon shunday jarayondirki uning yordamida tirik 
organizmlar bir nechta avlodlarda o‘zgarib kelgan. Evolyusion jarayondan shuni 
ko‘rishimiz mumkinki unda bitta ajdoddan yer yuziza bir nechta avlodlar ajralib 
chiqishgan. Masalan birinchi qushlar oilasiga mansub bundan 150 mln yil avval 
yashagan Archaeopteryx (arxeopteriks) bugungi kundagi fanda ma'lum 10000 ga 
yaqin qushlarning ajdodi hisoblanadi. Ch. Darvin evolyusion jarayonning 
avlodlar qoldirishiga ishongan. Lekin u usha davrda zamonaviy genetika fanidan 
xabardor ham bulmagan. XX asrda genetika fanida shu narsa ma'lum buldiki yer 
yuzida istoqomat qilayotgan xar bir tirik organizm to‘qimalarida genetik kod 
yashiringan bo‘lib shundan xar bir inson to‘qimalarida 20000-25000 gen 
mavjud. 
Shunday 
qilib 
evolyusiyaning 
kaliti 
organizmlarning 
shzgaruvchanligidadir.
Primatlarning rivojlanishi evolyusion jarayon natijasida ular xar qanday 
sharoitga moslashuvchanligini ko‘rsatib turadi.

---

24 
Ch. Darvin istiqomat qilgan davrlardan boshlab fanda turlarning kelib 
chiqishi xaqida ko‘plab bahs munozaralar kelib chiqgan. Turlar yerda hayot 
davomiyligining asosiy bo‘g‘ini hisoblanadi. Bugungi kunda yerda 10 mln yaqin 
turlar mavjud. Shulardan 5000 ga yaqini sutemizuvchilar hisoblansa ulardan 435 
ga yaqini primatlardir. Bugungi kunda fandan bizga shu narsa ma'lumki turlar 
tabiatdan bir biriga qo‘shilmasligi va tabiiy chegaralangan hududlarda istiqomat 
qilishini yaxshi bilamiz. Bu turlar orasida insongina yer yuzining turli 
xududlarida yashab kelmoqda. 
XVIII va XIX asrlarda arxeologiya, antropologiya soxasida qo‘lga 
kiritgan ilmiy dalillar va ilg‘or qarashlar, primatlar va odamlarning kelib 
chiqishi xaqidagi farashlarni rivojlantirdi. 
Olimlardan 
J. 
B. 
Lamark, Karl Linney va 
boshqalar 
insonning 
biologik 
jihatidan 
maymunlarga 
yaqinligi, 
kelib chiqishi va uning 
tabiatda tutgan o‘rni haqida 
ilg‘or 
fikrlar 
bilan 
maydonga 
chiqdilar. 
Lamark 
turlarning 
o‘zgaruvchanligini 
qayd 
etish 
bilan 
birga, 
bu 
o‘zgarishning 
sabablarini, 
evolyusiya 
jarayonini 
harakatlantiruvchi kuchlarni tushuntirishga intildi. U organizmlarni sinflash 
ustida ishlar ekan, tuzilishiga qarab ularni tartib bilan joylashtirish mumkinligini 

---

25 
aytgan. Lamark fikricha, barcha o‘simliklar bilan hayvonlar azaldan doimiy 
bo‘lmagan, balki ma'lum vaqtda rivojlangan. Hayot materiyaning 
muayyan bir tashkiliy va xarakteridan kelib chiqqan xossadan iborat. Birinchi 
sodda organizmlar tiriklikka xos xususiyatlarga ega bo‘lmagan. Birlamchi 
organizmlar hayotiy xususiyatlarga ega bo‘lishi uchun ular tanasiga tashqi 
muhitda keng tarkalgan «flyuidlar» (moddiy zarrachalar) kirib, ularga organizm 
sifatini berishi zarur. Lamarkcha tabiatning rivojlanishi hamisha sodda tirik 
jismlarning paydo bo‘lishidan boshlangan. Binobarin, uning rivojlanish yo‘li 
soddadan murakkabga, tubandan yuksakka tomon borgan. Tirik mavjudotlar 
tuzilishining murakkablik formasiga qarab, tabiatda ma'lum bir bosqich — 
pog‘ona bor. Lamark uni gradatsiya
 
deb atagan. Gradatsiya prinsipi umumiy 
biologik ahamiyatga ega bo‘lib, evolyusiya jarayonining asosiy yo‘nalishi 
hisoblanadi. Tashqi muhit ta'sirida sinf ichida gradatsiya buziladi. Lamarkning 
odam paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi fikrlari ham diqkatga sazovordir. U odam 
tabiatning bir qismi, uning tanasi moddiy va boshqa tirik mavjudotlarga o‘xshab, 
tabiat qonunlariga bo‘ysunadi; «Odamning tana tuzilishi boshqa sut emizuvchi 
hayvonlarnikiga o‘xshash» deydi. Odam maymunga eng yaqin ekanligini 
ta'kidlash bilan birga, ularning anatomik tuzilishida, masalan, kallasining 
tuzilishi, gavdasining vertikal holati, oldingi va orqa oyoqlarining tuzilishida 
o‘ziga xos farqlar borligini, shunga ko‘ra, odam alohida avlod va turga 
kirishini aytadi.
Lekin ko‘p yillar davomida olib borilgan geologik, paleontologik va 
arxeologik tadqiqot ishlari oraliqdagi bu uzilishni bir darajada to‘ldirdi. 
Odamning ham, gorilla va shimponzelarning yaqin umumiy ajdodi hisoblangan 
odamsimon qazilma maymunlar driopiteklar 27 million yillar ilgari miotsen 
davrida, janubiy Osiyo, janubiy yevropa va Afrikada tarqalgan edi. 

---

26