O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

 
 TIL LUG'AT TARKIBINING O'ZGARISHI 
Jamiyat va xalq hayotidagi turli o'zgarishlar natijasida til ham takomil-
lashib, rivojlanib boradi. Sanoat, qishloq xo'jaligi, fan, madaniyat va texnikaning 
tez sur'atlar bilan rivojlanishi, birinchi navbatda tilning lug'at tarkibiga ta'sir qi-
ladi. Tilning lug'at tarkibida yangi so'zlar, iboralar paydo bo'ladi, ayrim so'zlarn-
ing semantikasida o'zgarishlar yuz beradi, ayrim so'zlar esa eskirib qoladi. Bu 
barcha tillarning umumiy qonuniyatlaridir. Buni o'zbek tili materiallari asosida 
izohlaymiz. 
Tilda hosil bo'lgan yangi so'zlar 
neologizmlar
(grekcha 
neos
– yangi, 
log-
os
– so'z) deyiladi. Lug'at tarkibi neologizmlar hisobiga boyib boradi. Neolo-
gizmlar quyidagi xususiyatlari bilan lug'at tarkibida ajralib turadi:
1) yangi tushuncha, narsa yoki hodisaning nomini ataydi;
2)
 
avval mavjud bo'lgan narsa yoki hodisaning belgilarini farqlaydi;
3) tildagi vositalarni tejaydi;
4) fikrni aniqroq ifodalash uchun xizmat qiladi. 
Neologizmlar tilning ichki zahiralari va boshqa tillardan so'z qabul qilish, 
ya'ni tashqi ta'sir natijasida hosil bo'ladi. 
Neologizmlar tildagi xususiyatlariga ko'ra avvalo ikki turga bo'linadi: 
leksik-semantik va leksik-grammatik. Leksik-semantik neologizmlar o'z navbat-

---

- 97 - 
ida leksik (unga boshqa tildan o'zlashgan so'zlar ham kiradi) va semantik (unga 
mavjud so'zlarning yangi ma'noda ishlatilishi kiradi) bo'ladi. Masalan, o'zbek tili 
lug'at tarkibida keyingi davrlarda paydo bo'lgan fazogir (kosmonavt), kosmo-
drom, kosmik kema kabilar leksik neologizmlar hisoblanadi. 
Neologizmlar tarixiydir. Bir davr uchun neologizm bo'lgan so'zlar keyin-
chalik neologizmlik belgisini yo'qotib, faol leksik qatlamga o'tishi mumkin. Ma-
salan, muzyorar, traktor kabi so'zlar tilda paydo bo'lganda neologizm bo'lgan. 
Lekin bugungi tilimizda bular yangi so'zlik belgisini yo'qotib, xalq tilida keng 
qo'llanadigan so'zlarga aylanib qoldi. 
Semantik neologizm yangi ma'noli so'zdir. Masalan, yo'ldosh so'zi 
bugungi tilimizda yangi ma'noda (yer yo'ldoshi) qo'llanyapti. Bu hodisa ham tar-
ixiydir. Bog'cha dastlab "детсад" ma'nosida qo'llanganda semantik neologizm 
bo'lgan. Hozir esa neologizmlik belgisini yo'qotgan. Leksik-grammatik neolo-
gizmlar tilning o'zidagi so'z yasash vositalari yordamida hosil qilinadi. Leksik-
grammatik neologizmlar ham, tarixiydir. Traktorchi (traktorist) kabi so'zlar 
bugungi tilimizda faol leksik qatlamdan o'rin olgan. 
O'zbek tili lug'at tarkibida ayrim so'zlar eskirdi. Bunday so'zlar ikki turga 
ajratiladi: istorizm va arxaizm. 
Istorizmlar (grekcha 
historia
– tarix) o'tmishda mavjud bo'lgan narsa-
hodisalarning nomlaridir. Masalan, qozi, ellikboshi, mingboshi, yuzboshi, taxt, 
kanizak, omoch, sovut kabilar. Bunday so'zlar tarixiy asarlarda o'tmishni tas-
virlash uchun sharoit taqozosi bilan ishlatiladi. Ba'zan frazeologik istorizmlar 
ham uchrab turadi (qozilik qilmoq kabi). Istorizmlardan arxaizmlarni farqlamoq 
zarur. 
Arxaizmlar (grekcha arhaios – "qadimgi") bugungi kunda mavjud bo'lgan 
narsa-hodisalarning eski nomlaridir. Masalan, ta'til (kanikul), dudoq (lab), muhr 
(pechat), o'miz (ko'krak) va boshqalar. Bular badiiy nutqda ayrim stilistik tal-
ablarga ko'ra ishlatiladi. Istorizmlar va arxaizmlar tilning takomillashuvi, uning 
lug'at sistemasining rivojlanish jarayoni bilan bog'liqdir. 

---

- 98 -