O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

binar op-
pozitsiya 
(lotincha 
bini
– "ikkitadan") deyiladi: /b-p/, /t-g/, /i-u/ kabi. Fonologik 
oppozitsiyalar uch a'zodan iborat bo'lsa, 
ternar 
(lotincha 
terni
– "uchtadan") 
op-
1
. Реформатский А.А. Введение в языковедение. М., 1967, с. 212. 

---

- 51 - 
pozitsiya 
deyiladi: /p-t-k/, /i-e-a/ kabi. Uchtadan ortiq a'zoga ega bo'lgan 
fonologik oppozitsiyalar 
ko'p a'zoli oppozitsiyalar 
deyiladi: /b-d-g-h/ kabi. Til-
dagi fonologik oppozitsiyalarni binar, ya'ni ikkitadan a'zoga ega bo'lgan shaklida 
tasnif etish ancha qulaydir. Shy tufayli ko'p a'zoli oppozitsiyalarni binar yoki 
dixotomik (lotincha 
dixotomiya 
– "teng ikkiga bo'lish" ma'nosida) holatga 
keltiriladi. Masalan, (b-d-g-x) oppozitsiyasini /b-d/, (b-g), (b-h), (d-g), (d-h), (g-
h) binar oppozitsiyalariga bo'lish mumkin. Bunda fonemalarning farqlanuvchi 
va farqlanmovchi belgilarini aniqlash ham osonlik tug'diradi. Ba'zi fonologik 
oppozitsiyalarda bir qancha fonemalar juft holda binar qilib beriladi. Masalan, 
o'zbek tilidagi jarangli va jarangsiz belgiga ega bo'lgan undoshlar /p-b/, /t-d/, /f-
v/, /s-z/, /sh-j/, /ch-dj/, /x-g/, /k-g/ ana shunday binar oppozitsiyalardir. Rus tilida 
jarangsiz va jarangli oppozitsiyadan tashqari, yana qattiq va yumshoq fonemalar 
oppozitsiyalari ham binar hisoblanadi. Keltirilgan juft oppozitsiyalar yig'indisi 
korrelatsiya 
deyiladi. Ularni qarama-qarshi qo'yishda asos bo'lgan jarangli-
jarangsiz, yumshoq-qattiq, ba'zi tillarda unlilarning cho'ziq-qisqa belgilari