O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

tarixiy tovush almashinuvlari 
deyiladi. O'zbek tilidagi ba'zi 
affikslar tarixiy jihatdan har xil bo'lgan: -gil, -g’il, -qil, -kil, -gali, -g'ali, -kali, -
qali shaklida yozilgan va shunday talaffuz etilgan g-k-q tovushlari almashinuvi 
anna shunday tarixiy jihatdan shakkllangan alternatsiyaga kiradi.
Rus tilidagi k-ч tovush almashinuvi (masalan, рукa-ручka so'zlarida) un-
doshlardan keyin kelgan til oldi unlisining ta'sirida bo'lgan. Aslida sifatlarning 
suffiksi -ън bo'lgan. Руч– fonetik holatiga bog'liq bo'lmay qolgan va k-ч al-
mashinuvi pozitsion bog'liqlikdan chiqib, tarixiy bo'lib qolgan. Shu sababli uni 
hozirgi rus adabiy tili talaffuz normasi yordamida tushuntirish mumkin emas.
2
Ingliz tilida so'zlarning o'zagida kelgan unlilarning almashuvi birqancha 
fe'l shakllarini yasashda qo'llanadi va tarixiy assimilatsiyaga misol bo'la oladi: 
/i: /e/ e/ – feed, fed, fed – «boqmoq», 
/i: /Λ/ 
/
Λ/ – win, won, won – «yutmoq (o'yinni)» kabi. 
Tovushlar almashuvi natijasida so'z turkumlari, so'zlarning grammatik 
shakllari va boshqalarni farqlash mumkin. Tovushlar almashuvi faqat adabiy til-
ga xos bo'lmay, balki shevalarda juda ko'p uchraydi. Xususan, a/ e, i /e tovushlar 
almashuvi turkiy tillari shevalarida otlarning ko'plik affikslarida uchraydi. 
1
Буланин Л.Л. Фонетика современного русского языка. М., 1970, с. 129.
2
Буланин. Л.Л. Фонетика современного русского языка. М., 1970, с. 132-133. 

---

- 48 - 
O'zbek tili va uning shevalarida bunday tovush almashuvi quyidagicha bo'ladi: 
adabiy tilda: otlar – itlar; o'zbek shevalarida: atlar – iytlar / iytlәr, atlar – itlar 
/itler, etler; qozoq tilida: attar – iytter. 
Fonetik va tarixiy almashuvlari o'rtasidagi o'xshashlik ularning har ikkisi 
ham morfologik funksiyani bajarishida ko'rinadi. Biroq fonetik tovush al-
mashuvi tilning hozirgi talaffuz normasi bilan bog'liq bo'lsa, tarixiy tovush al-
mashuvi bunday xususiyatga ega emas.