O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

 TOVUSHLARNING ALMASHUVI 
Yuqoridagi tovushlar almashuvi ikki yoki undan ortiq tillarda uchraydi. 
Bir tildagi so'zlarning har xil formalarida ham tovushlar almashuvi ro'y beradi. 
Bunday tovushlar almashuvi 
alternatsiya 
deb ham yuritiladi. Almashinuvchi 
tovushlarni esa, 
alternantlar 
deyiladi. Tovushlar almashinuvining turli 
morfemalardagi xususiyatlarini morfonologiya o’rganadi. Tovushlarning al-
mashinuvi ikki xil bo'ladi: 
fonetik 
(pozitsion) va 
tarixiy
.
Fonetik almashuv 
deb tilning hozirgi talaffuzi normasiga asosan ro'y 
beruvchi alternatsiyaga aytiladi. Bunday almashuv tovushlarning o'rniga bog'liq 
bo'lib, ma'lum holatda uchraydi. Masalan: sez – seskanmoq, uyqu – uyg'onmoq, 
sariq – sarg'aymoq, bilak – bilagi kabi.
Tovushlar almashuvi slavyan tillarida, ayniqsa rus tilida juda ko'p 
uchraydi. Masalan, rus tilidagi oт – prefiksi sakkiz xil talaffuz qilinadi: oтпуск 
(otpusk), oтзов (odzo'f), oтход (atxot), oтгадат (adgadat), oттеснить (att'isnit), 
oтцепить (atssep'it), oттепель (ot'tyep'el), oтделить (ad'dyel'it). Ulaning har bi-
1
Chet tilidan o'tgan so'zlarning bunday berilishi transliteratsiya deyiladi. Bu haqda keyinroq 
to'xtaladi. 

---

- 47 - 
ri fonetik holatiga bog'liq: yumshoq undosh (t'), (d') undoshlaridan oldin keladi: 
(s) affrikatlar (s) dan oldin, (o) urg'uli holatda (a) urg'usiz holatda va hokazo
1
.
Ingliz tilida ham yuqoridagiga o'xshash tovushlar almashuvi kuzatiladi. 
Masalan, otlardagi ko'plik qo'shimchasi -s otning birlik shaklida o' tamomlangan 
undosh yoki unli tovushning artikulyatsion-akustik xususiyatiga ko'ra har xil 
talaffuz etiladi: jarangsiz undoshdan keyin /s/, sirg'aluvchi undoshlardan keyin /-
iz/ va jarangli tovushga tugagan so'zlarda /z/ talaffuz etiladi (maps G'mæpsG') – 
«xaritalar», (box //boksiz//) – «qutilar», (beds //bedz// ) krovatlar kabi). Bu 
tovush almashinuvlarida assimilatsiya muhim ahamiyatga ega.
Ba'zi tovushlar almashinuvi tarixiy faktlar asosida tasdiqlanishi mumkin. 
Shu sababli ularni