O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug`bek nomidagi

 

Kartoshkaning  mop-top  virusi  (KMTV)  Bu  viruni  birinchi  bo‗lib                  

1966-yilda Shotlandiya va Peruda,  Calvert va Harrisonlar  tomonidan aniqlangan. 

So‘nggi  yillarda  qator  davlatlarda  (Shimoliy  Irlandiya,  Angliya,  Shveysariya, 

Niderlandiya va h.k.) ―mop-top‖ nomli virusli kasallikni tarqalishi tobora ko‘payib 

bormoqda. O‘simlik vegetatsiyasining qisqarishi  poyalarni kalta  bo`lib qolishiga, 

hosildorlikka,  natijada  esa  o`simlikni  nobud  bo`lishiga  olib  kelmoqda.  KMTV 

o`simlikda    mozaika,  barg  to‗qimasini  zararlanishi,  barglarida  aylana  nekrozlar, 

kartoshka sariq dog‗lari,barg yaprog‗ining qisqarishi va barg buralishi, kasallangan 

o‗simliklarda  poyasining  pastligi    va  g‗ujlanib  o‗sishi  kabi  alomatlarni  keltirib 

chiqaradi[13]. Bu virus kartoshka tuganagida nekrotik xalqali dog‘lar, ko‘zchalarni 

o‘yiqlanishi,  keyinchalik  esa  tuganaklarni  kuchli  darajada  yoriq-yoriq  bo‘lib 

qolishi  va  ularni  ichki  to‘qimalarini  nekrotizatsiyasi  kabi  alomatlarni  keltirib 

chiqaradi.  Kasallikka  chalingan  o‘smliklar  sharbatini  olib  elektron  mikroskop 

yordamida  kuzatilganda  tayoqchasimon  zarralar  aniqlangan,  ular  bitta  yoki 

tartibsiz  ravishda  to‘p-to`p  bo‘lib  joylashgani  kuzatilgan.  KMTV  ning    o‗lchami 

100-150 yoki 250-300 nm, eni 18-20 nm kattalikda bo‗ladi.  Virusning  HTFY 75-

80

o

C,  OSD  10

-2 

-10

-4

, in vinto sharoitida 1 kunda yuqumliligini yo‗qotadi, ammo 

juda  oz  miqdori  yashovchanligini  10  haftagacha  saqlab  qoladi.    Bu  virus  bir 

o‗simlikdan ikkinchi bir o‗simlikka tuganak orqali yuqadi (tarqaladi) [17].  

 

KMTV tabiiy holda kartoshka qora kuya zamburug‗lari tomonidan yuqadi  

(spongospora subterranea). Kartoshka o‗simligi rivojlanishiga qaramasdan KMTV 

yuqishi  tuproqda mavjud bo‗lgan turg‗un viruslarga ham bog‗liq. Bu viruslar  bir 

daladan  boshqa  bir  dalaga  tuganak  tomonidan  spongospora  subterranea     

zamburug‗i   sporasi bilan birgalikda ko‗chib o‗tishi aniqlangan.  

1 4

 

 

 

Tuproqning  kasallik  tarqatishi  tahlili.  Tuproq  namligini  va  tuproqdagi 

mavjud  nematodalardan  tozalash  uchun  tuproq  20

0 

C  da  2  hafta  davomida 

quritiladi  va  nicotina  debneyi  ekiladi.    N.  debeyida    5-6  haftadan  so‗ng  poyadan 

barg  yuzasini  markaziga  qarab  tarqalgan  yorqin  nekrozlar    hosil  bo‗ladi.  KMTV  

kartoshka  o‗simligi  barglarida    paydo  bo‗lganidan  so‗ng  Ch.  amaranticolor  

o‗simligiga  mexanik  usulda  yuqtirilganida,  o‗simlikda  yoyilgan  kichkina 

aylanasimon  xloritik  dog‗lar  paydo  bo‗ladi  va  sekin  asta  bosqichma-bosqich 

aylanasimon  xloritik  dog‗lar  kattalashadi  va  kasallikning  asl  ko‗rinishi  namoyon 

bo‗ladi.  Xloritik  dog‗lar  bargning  katta  qismini  egallaydi.  Lekin  bu  sistemali 

xloritik dog‗larni hosil qilmaydi.  Ch. quinoada ham xloritik dog‗lar paydo bo‗aldi.  

N.tabaccum  (oq  Burley)  N.clevandii  va  D.stramonium  o‗simliklari  bargidagi 

nekrozlar  issiqxonada  qishda    ham  paydo  bo‗ladi.  KMTV    tobacco  ga 

yuqtirilganda  ch.amaranticolor o‗simligiga qaraganda 2 hafta oldinroq simptomlar 

paydo  bo‗ladi  [13].  Ba‘zi  bir  kartoshka  navlarida  (―Arran  pilot”,  “Konsul”, 

“Alfa”,  “Ulster  premier”  va  boshqalarda)  kabilarni      tuganaklarini  50  %  yoki 

undan  ortig‘i  shikastlanishi  aniqlangan  .  Mamlakatimizda  ko‘p  yetishtirilayotgan  

“Pskom”, “Umid”, “Zuxro” kabi navlarda ham KMTV uchrashi aniqlandi. Virus 

tuganak  qismini  iste‘molga  yaroqsiz  qilib  kartoshkani  savdo  sifatiga  salbiy  ta‘sir 

ko`rsatadi.  Bunda  umumiy  hosildorlik    25%  gacha,  kasallanishning  juda  kuchli 

darajasida esa xatto 50% gacha  tushib ketishi aniqlangan[17]. 

 

1.2. Kartoshka X-virusi va uning ba‟zi  xususiyatlari 

 

Kartoshkaning 

X-virusi 

(KXV) 

[R/1:2,2/6:E/E:S/O] 

kartoshka 

yetishtiriladigan  barcha  mamlakatlarda  keng  tarqalgan  bo‗lib,  birinchi  marta 

Angliyada  (1938)    Salamon  tomonidan  aniqlagan,  keyinchalik  esa  Germaniyada 

(1964)  kengroq  o‗rganilgan  [9].  Bu    virus    o‗simlik  bargida  xol-xol  mozaika 

(krapchatost) va oddiy mozaika kabi kasallik alomatlarini keltirib chiqaradi [10]. 

 

KXV  poteksviruslar  oilasiga  mansub  bo‗lib,  virioni  ipsimon  ko‗rinishda 

[14,28], o‗lchami 515

×

13 nm

 

ni tashkil etadi (2-rasm).  

 

1 5

 

 

 

 

2-rasm. KXV ning elektron mikroskopdagi ko`rinishi. 

 

Virionning  6%  RNK,  94%  esa  oqsildan  iboratdir.  RNK  ning  m.m.  2,1

×

10

6 

D, 

oqsilining m.m.

 

30

×

10

3 

D, sedimentatsiya koeffitsienti esa 118S, E

260

0,1%,

1sm≈2,97 

ni tashkil etadi.  Virusning m.m. 35

×

10

6 

D ekanligi bir qator mualliflar tomonidan 

qayd  etilgan  [25].  Virus  xona  haroratida  quruq  bargda  250  kundan  1  yilgacha, 

muzlatilgan bargda esa 4 yilgacha saqlanishi mumkin [17,20]. KXV ning OSD 10

-5 

- 10

-9 

gacha, HTFY darajasi esa virus shtammlariga bog‗liq holda 66

 

– 76°C gacha 

bo‗ladi [18]. 

 

Virus tabiiy  sharoitda  kontakt usulda  yuqishini  Smit birinchi (1933) bo‗lib 

isbotlab  bergan  [27],  ammo  oxirgi  yillardagi  adabiyotlarda  virusning  tuproq  va 

o‗simlik shirasi (tlya) yordamida tarqalishi haqida ma‘lumotlar bor [5].  

 

Virus  mexanik  usulda  yuqtirilganda  Gomphrena  globosa  o‗simligi  bargida 

5-6  kun  o‗tgandan  so‗ng  qizil  halqali  nekroz  [10,16],  Datura  stramonium  L.,                

D. tatula L. o‗simliklarida 20-22 kundan so‗ng bargda sistemali mozaika, D. metel 

L. o‗simligida esa yashil mozaika belgilari keltirib chiqaradi [17,21]. 

 

KXV ning «X-suroviy» (X

s

 

), «X-kievskiy» (X

k

), «X-polskiy» (X

p

) [21,22], 

«X-xersonskiy»  (X

x

),  «X-razmetiy»  (X

r

)  kabi  bir  qator  shtammlari  ajratilgan 

bo‗lib,  ularning  ichida  eng  yuqumlilari  X

s

   

va  X

p

-shtammlari  hisoblanadi  va 

1 6

 

 

bangidevona  (Datura  stramonium  L.)  o‗simligida  juda  tez  sistemali  kasallik 

alomatlarini  keltirib  chiqaradi.  KXV  ning  X

k

    va  X

p

-shtammlari

   

bangidevona 

o‗simligida  aniq  mozaika  belgilarini  namoyon  qiladi  [16,19].  Gen                              

injeneriya  yo‗li  bilan  KXV  RNK  sini  skvinirlashga  to‗g‗ri  keladigan                                 

80  ta  nukleotidlarining  ketma-ketligi  aniqlangan.  U  quyidagicha:  (m

7

GpppG)                                                                          

AAAACTAAACCATAGAGGAGGAAGAGAAGGAAAGGGAGGACCACGC.. 

CCAATTGTTACACCCGCTTGAGAAAGCAAGTCT….[13]. 

 

KXV kartoshka hosildorligini Boudenning fikricha 10% [12,26], Ambrosov 

va  bir  qator  mualliflar  olib  borgan  tajribalari  asosida  bu  virus  hosildorlikni  29,7-

59% gacha, tuganak tarkibidagi kraxmalni 2,1% pasaytirishi aniqlangan [15]. 

 

1.3. Fitopatogen viruslarni tarqatuvchi biologik omillar 

 

                Fitopotogen virusli, viroidlar va fitoplazmalar ularning tabiatda tarqalishi 

uchun  asosiy  va  yagona  unsur  bo‘lgan  hashorotlar  bilan  chambarchas  bog‘liq                   

(1-jadval).  Viruslarni  hashoratlar    tufayli  tarqalishi  mumlinligi  to‘g‘risidagi 

birinchi  malumot  1916-yilda  paydo  bo‘lgan.  Jumladan  tadqiqotlarda  Aphis 

gossypii shirasining   bodring  mazaykasi virusini tashuvchisi ekanligi  isbotlangan. 

Xozirgi  kunda  vektorlar  qatoriga  hashorotlarning    turli  oila  vakillari  (  Aphididae, 

Chrysomelidae) kiradi.Bundan tashqari infeksiyani tarqalishida  zamburug‘lar shu 

jumladan: Olpidium, Spongospora  va Polymyxa  turkumlari ishtirok etadi. Hozirgi 

kunda ushbu zamburug‘lar  20 dan  ortiq viruslarning tarqalishida  ishtirok etishi 

aniqlangan.  Kartoshka  X  –virusining    tashuvchisi  -  Synchytrium    endobioticum  , 

bug‘doy mazaykasi virusi - Polymyxa graminis , tamaki nekrozi virusi  va bodiring 

nekrozi  virusi  –Olpidium  brassicae    hisoblanadi.Ulardan  bazilarining  tarqalishi 

spetsifik  bo‘ladi.  Masalan  Spongospora  subterranean  suv  arisi  sariq  xol-xol 

sharsimon  virusi,  boshqasi    S  Subterranean        kartoshka    uchki  barglari  ipsimon  

virusining  tarqalishin  sababchisi  ekanligi  aniqlangan.  Odatda  qo‘zgatuvchilar  bir 

taksonomik    guruhga  mansub  vektorlar  tufayli  o‘tishi  mumkin.Shunday  dalillar 

ham  mavjudki  ularga  ko‘ra  masalan  tamakining  haqali  dog‘lanishi  virusi    turli 

1 7

 

 

avlod,  turkum , oila va sinfga mansub  tashuvchilar orqali ham tarqalishi mumkin 

[9]. 

1-jadval 

Viruslar, viroidlar va ularning tashuvchilari 

 

Qo'zg'atuvchi 

Tarqatuvchi 

oila 

Tur 

Kartoshka Y -virusi 

Homoptera/ 

Aphididae 

Myzus persicae, 

Aphis fabae, A. 

nasturtii 

Tamaki bargini 

jingalaklashuvi virusi  

(tobacco leaf curl  virus) 

Homoptera 

/Aleyrodidae 

Bemissia tabaci 

Tomatni zarhallashuvi 

virusi 

(tomato spotted wilt virus) 

Thysanoptera/ 

Threipidae 

Thrips tabaci 

Yaltirbosh mazaikasi virusi 

(brome mosaic virus) 

Acariformes 

/Eriophyidae 

Dorylaimida/ 

Dorylaimidae 

Aceria tulipae, 

Xiphinema coxi, 

Tamaki nekroz virusi  

(tobacco necrosis virus) 

Chytrydiales/ 

Olpidiaceae 

Olpidium 

brassicae 

Tamaki shildirashi virusi 

(tobacco rattle virus) 

Dorylaimida/ 

Trychodoridae 

Trychodorus 

pachydermus 

Kakao shohlarini 

deformatsiyasi virusi 

(cacao swollen shoot virus) 

Homoptera/ 

Pseudococcidae 

Planococcoides 

njalensis 

 

 

Infeksiyalarni  turli  vektorlar  (shiralar  ,  sikadkalar  psilidlar  ,  qo‘ng‘izlar, 

shitovkalar shuningdek  nematodalar  va kanalar ) tomonidan yuqish samaradorligi, 

1 8

 

 

avvalo ,ushbu hashoratlarning oziqlanish hususiyatlari , og‘iz aparatining  tuzilishi  

ayniqa, inokulyatsiyaga moslashgan sanchib so‘ruvchi turlariga bog‘liq [10].  

          Ularning stiletlari shu qadar nozikki , o‘simlik to‘qimasini teshganida amaliy 

jihatdan   uni shikastlamaydi. Tashuvchi infeksiyalarning aktiv tarqalishi  ko‘pgina 

vektorlar  ko‘payish  potensialining  yuqoriligi  yem  hashak  o‘simliklarining  katta 

to‘plami  ,  tashuvchilarning  tez  harakatchanligi  ,  uzluksiz  oziqlashi  ,  shuningdek 

ko‘p tashuvchilarga ( shiralar , kanalar, nematodalar , qandalalar va boshqalar) hos 

qattiy sxema : davriy migratsiyalar va  xo‘jayin o‘simliklarning davriy almashinuvi 

kabi  omillarga  bog‘liq.Kasallik  qo‘zg‘atuvchilarining  tarqalishida  tashuvchilar 

orasida eng faol shiralar bo‘lib , passivi esa nematodalar  va tuproq zamburug‘lari 

hisoblanadi [10]. 

 

Tabiiy  sharoitlarda  ko‘pgina  shiralarning  uchish    radiusi  100-  120  m  dan 

oshmaydi, barcha kasallanadigan o‘simliklarning 70 -90 % ini tashkil etadi. 

 Bazi  tashuvchilar  birlamchi  infeksiya  joyidan  boshlab  1km  gacha  masofadagi 

o‘simliklarni  kasallantirish  xususiyatga  ega.  Shu  sababli  ekin  maydonlarini 

o‘rmonlarni  masofaviy  izolyatsiya  qilish  o‘rtacha  1,5  kmni  tashkil  etadi,  juda 

bo‘lmasa  500  m  dan  kam  bo‘lmasligi  zarur  (2-jadval).  Fitopotogeni  viruslar 

vektorlar bilan o‘zaro  munosabatiga ko‘ra 2 guruhga : persistent yoki sirkulyativ                

( ichak devoir orqali gemolimfaga tushib ko‘payadi va saqlanadi. ) va nopersistent 

(  tashuvchu  organizmda  saqlanmaydi  )  ga  bo‘linadi.  Tashuvchilar  oziqlanganida  

ularning stiletida zarrachalar tufayli stiletning zararlanishi tufayli mehanik yuqadi 

[9,10].  

 

Yarim  persistent  qo‘zg‘atuvchilar  ham  ma‘lum  bo‘lib  ,  ular  oraliq  o‘rinda 

turadi,  yani  stilet  va  sirkulyativ  viruslarga  hos  hususiyatni  namoyon  qiladi  .Ular 

odatda tashuvchi donor o‘simlikda 10 daqiqa davomida oziqlanganda unga o‘tadi. 

Shiralar  stilet  viruslar  bilan  10-60  sekund  davomida  kasallangan  o‘simliklarni 

teshib  oziqlanganda  infitsirlanadi.  Sog‘lom  o‘simlikda  uzoq  vaqt  oziqlanganda 

shiralarning  yuqtirish  ko`rsatkichi  kamayadi.  Bunday  qo‘zgatuvchilar  latent 

davrsiz  o‘tadi  va  oziqlanuvchilarda  bir  soatdan  kam  vaqt  oziqlanmaydigan 

1 9

 

 

shiralarda  yoki  tashuvchining  migratsiya  shakllarida  bir  necha  soatdan  ortiq  vaqt 

saqlanadi.  

 2-jadval 

Ba'zi tashuvchilarni migratsiya  radiusi 

Tashuvchi 

Migratsiya radiusi, m 

Eng kichik 

Eng yuqori 

Shira 

100 

1500 dan ko'proq 

Sikadkalar 

psilidlar 

50 

150-200 

Kanalar 

5 

20 

Nematodalar 

1,5 

5-10 

Zamburug'lar 

1,5 

3 

 

            Ma‘lumki  shiralaning  so‘lagida  bir  qator  vurus  –ingibitrlar  bo‘lib,  ular 

shiralar  tomonidan  infeksiyani  tanlab  o‘tkazishni  belgilaydi.  So‘lakdan  tashqari 

stiletlarning morfologiyasi ham shunday ro‘l o‘ynaydi. Skaner elektron mikroskop 

yordamida  ba‘zi  shiralar  stiletining  tuzilishida    uning  balandligida    farqalanish  

aniqlanib    virus  zarralarining    adsorbsiyalanish  darajasini  belgilaydi.  Stilet  bu 

viruslarning    tashuvchi  bilan  tasirlashuvi  spedsifikligi  bilan  farq  qilmaydi  va 

ko‘pgina  xolatlarida bir virus  bir necha  xil tur shiralar tufayli o‘tilishi mumkin.  

        Shiralar    o‘simliklarning  o‘tkazuvchi  sistemasi  va  ksilema    hujayralari 

sharbati  bilan  oziqlanadi.  Shu  sababli  ushbu  hujayralar  joylashuvining  chuqurligi 

va  mehanik  elementlar  bilan  himoyalanganlik  darajasi  muhim  ahamiyatga  ega 

Shiralar  o‘zining  stileti  bilan  epidermis  devorini  teshadi    va  hujayralar  orasidan 

floemaning  periferik    qismiga  yo‘naltiradi.Floema  qobig‘i    sellulozadan  va  pek 

tindan  iborat  bo‘lib    deyarli  qalin  bo‘lganidan    lignifiksirlanmasdan  qolishi 

mumkin.  M.  avenae  shiralari  uchun    viroforlikni  oshirish  uchun  ortishi  uchun  

2 0

 

 

shiralarni inokulyatsiyaga nisbatan  floema bilan uzoq muddat kontaktda bo‘lishi 

kerak.  Viruslarning  shiralar  bilan    yani  virus  stiletilarning  o‘simlik  to‘qimalari 

bilan  tasirlashuvi  mehanizmini  o‘rganish  davomida  ma‘lum  bo‘ldiki  ,  patologik 

jarayonning rivojlanishi to‘qima ichiga so‘lak bezlarining kirishi bilan boshlanadi. 

Infitsirlanish  yutug‘i    vektorning    donor  va  retseptor  o‘simlikda  ozuqalanshi 

muddati  oshgani  sari  shiralar  organizmga  krib  to‘planadigan  virus  zarrlari 

ko‘payadi. Infeksiyani o‘tkazuvchinlik hususiyati ham uzoq vaqt saqlandi.Masalan 

Arpa  sariq  pakanaligi  virusi  bilan  kasallangan  o‘simliklar  bilan  oziqlangan 

shiralarda maksimal virus o‘tkazuvchanlik xususiyati 12 soat kuzatilishi munkin. 

         Infeksion  jarayonning  rivojlanishi    ko‘pgina  kasallangan  o‘simliknning 

birinchi  inokulimidagi  miqdoriga  ko‘ra  aniqlanadi.  R.padi  ning  3ta  kloni  va 

M.anenae ning 2ta kloni bilan o‘tkazilgan qator testlarda  11kun davomida arpanng 

sariq  pakanaligi    virusini  ASPV  o‘tish  va  uni  vaqtinchalik  orttirish  parameterlari 

o‘rganilgan. Bundan aniqlandiki  , agar oziqlanish kasal o‘simlikda 5 kundn ortiq 

davom  etsa  viraforlik  va  virus  titri  pasayadi.    Biroq  arpada  11  kunni  tashkil 

etadi.Viruslar  bir  turga  mansub  shiraar  tufayi  o‘tishi  mumkin  ,  biroq  patologik 

jarayonni  rivojlanishi    bunday  haatda  sekin  kechishi  mumkin  ,  jumladan 

inkubatsion  davr  3-5  kunga  uzayishi  kasallik  alomatlari  esa  nisbatan  kuchsiz 

namoyon  bo‘lishi      mumkin  .  Yuqumlilik    yuklanishi  oshgani  sari  (3-6)  marta 

simptomlar  intensivligi  ham  korelyatsion  bog‘liqlikda  o‘sib  borgan.Biroq 

infeksiyaning  tarqalish  tezligi  behissob  darajada  o‘zgargan  .  Boshlang‘ich 

yuqumlilik  davri  10-30  turli  o‘simlikdan  iborat  bo‘lganda  ushbu  ko‘rsatkichlarda 

jiddiy  farqlanishlar  kuzatilgan.Vektor  sonini  keyinchalik  50-60gacha  shiralar 

o‘simlik soniga ortganda infeksion  jarayonning  rivojlanishiga tasir  ko‘rsatmagan. 

Malumki  qo‘zgatuvchilar  konsentratsiyasi  turli  o‘simliklarning  har  xil  to‘qima 

organlarida,      va    hatto  bir  o‘simlikning  o‘zida  ham  o‘zgarib  turishi  mumkin. 

Bundan  tashqari,  o‘simlikning  to‘qimasida  qo‘zgatuvchiarning  titri  qanchalik 

yuqori  bo‘lsa  tashuvchilar  unda  shunchalik  intensiv  oziqlanadi.  Virus 

konsentratsiyasi o‘zgarsa, oziqlanish davomiyligi ham o‘zgaradi [9].  

2 1

 

 

          Shuningdek , virusning donor o‘simik to‘qimalaridagi miqdori uni tashuvchi 

tomonidan  boshqa  o‘simiklarga  o‘tishi  uchun  yagona  omil  emas  ,  ya‘ni  bunda 

harorat , namlik , o‘stirish sharoitlari  va boshqa omillar ham muhim ahamiyatga 

ega.  Jumadan,    R.padi  va  M.avenae  o‘simliklarida  har  xil  haroratda  RMV 

virusining  o‘tishida  turlicha  samaradorlik  kuzatigan.  Harorat  ko‘tarilganida 

infeksiyani o‘tishi hujayra memransi orqali tezlashadi .Masalan , 15C haroratda va 

namlik    70-85  %  ni  tashkil  etganda  (  virusning  hujayraga  kirishi  va  tarqalish 

davrida ) virusning o‘tish darajasi 6-11.5 %ni , harortni  30 gradusga ko‘tarilganda,  

shuningdek  15-30.5%    tashkil  etgan  .Haroratning  virusni  o‘tishi  samaradorigiga 

ta‘siri  aniq  shtam  –vektor  kombinatsiyalari  uchun  ko‘pincha  spetsifik  bo‘lishi 

aniqlangan. 

          Vektor  spetsifiklikni  aniqlovchi  asosiy  omil  tashuvchilar  bezlarida  ishlab 

chiqariladigan 

so‘lak 

ajralmalarining 

kimyoviy 

tarkibiga 

bog‘liq. 

Qo‘zqatuvchilarning  tarqaishiga  hos  hususiyatlarni  5  turdagi  shiralar  misolida 

kuzatilganda  virusni  o‘tishiga  hos  harakterli  ekskulyuziv    mexanizmning 

farqlanishi aniqlangan. MAV ilzolyatlarida aniqlanishicha , MAV – virionlar bazal 

plazmaemmaga  hujayra  sitoplazmasi  qo‘shimcha  so‘lak  bezlari  vezikulalarida 

adsorbsiyalanishi  va  apikal  plazmalemma  orqali  so‘ak  kanallari  va  oqimlariga 

kirishi mumkin. Boshqa tomondan , RPV- virionlar , shuningdek bazal plastinkada 

ham  aniqlanadi.Biroq  ,  ular  tashuvchining  so‘ak  bezlari  retseptorlari  bian 

bog‘lanish  hususiyatiga  ega  emas.      Samarali  vektorlarda  qo‘zgatuvchilar  odatda 

gemolimfaga  tez  kiradi  va  tana  boshlig‘ida  aylanib  ,  u  yerda  qoladi.Ba‘zan 

infeksiya  (  o‘simlik  to‘qimasida  )  yuqori  konsentratsiyada  to‘panganda  yoki 

kasallangan  donorda  davomiy  oziqlanish  davrida)    bir  zumda  so‘lak  bezlariga  

kirishi  natijada  o‘tish  samaradorligi  hatto  samarasiz  tashuvchilarda  ham  ortishi 

mumkin  .R.padi  shiralarining  viroidar  turlari  ulturastrukturalarni  tatqiqotlarida                   

(  ASPV    bilan  kasallangan  arpa  o‘simliklarida  oziqlanadigan  shiralar)  

aniqlanishiga , virus zarralari shiraarni ichak bo‘shlig‘i naysimon vezikulalarida  , 

orqa  ichak  epiteliysida  ,  hujayra  sitoplazmasi  retseptosomalarida  va  qo‘shimcha 

so‘ak  bezlarida  aniqlangan.  Virus  zarralarining  orqa  ichagining  apikal 

2 2

 

 

membranasida  adrosbsiyalanishi  va  qo‘shimcha  so‘lak  bezlari  bazal  bemranasida  

aniqlanishi ko‘rasatadiki , virus zarralari ushbu hujayralarga retseptorlar vositasida  

endositoz  yo‘li  bilan  kiradi.  Inokulyatsiyadan  2  kun  o‘tganidan  so‘ng  suli 

floemasida hujayra sitoplazmasida , 4-5 kundan so‘ng yadroda va boshqa struktura 

elementlarida ASPV  oqsil qobig‘i  aniqangan. Ma‘lumki oqsil eskspressiyasi virus 

RNK  sitoplazmatik  risbosomlarida  sodir  bo‘ladi,  yadrolarida  esa    oqsil  qobig‘i 

infeksion  jarayonning  ohirgi  bosqicharida  paydo  bo‘ladi.  Shunday  qilib 

qo‘zg‘atuvchilar transportini kompeks mex.anizmlar boshqaradi,  bunda virusning 

qo‘zg‘atuvchilar so‘lak bezlari bilan o‘zaro tasirlashuvi muhim ahamiyatga ega.  

            Infeksiyaning  tarqalishi  faolligi  shuningdek,  vektor  turiga,    uning  yoshiga 

hos  bosqichi  o‘simlik  turi  va  oziqash  joyi,  vektorlar  hususiyati  tabiiy 

dushmanlarning mavjud bo‘lishi va virus –vektor  o‘zaro munosabatlarining turiga 

bog‘liq.  Dala  sharoitlarida  shiralarning  viruslarni  tashish  samaradorligi  10-50% 

gacha    bo‘ishi  mumkin.  Aynan  shuning  uchun  birlamchi  kasalik  o‘choqlarining 

hosil  bo‘lishi    shuningdek,  epifitotiylarning  kelib  chiqishi      ahamiyatli  darajada 

tashuvchilarning  biologiya hususiyatlari ( migratsiya  vaqti , miqdori , dinamikasi, 

infeksiya  rezervatorlari    va  donor  o‘simliklarning  mavjud  bo‘lishi  )  va 

qo‘zg‘atuvchilar    bilan  o‘zaro  munosabatining  harakteriga  bog‘liq.Infeksiyaning 

birlamchi  o‘choqdan tarqalishida tashuvchilarning migratsiya shaklari muhim ro‘l 

o‘ynaydi.Shu  bilan  birga  aniqlandiki,  kasal  o‘simlik  bilan  oziqlanganida  faqat 

ma‘um  tur  shiralar  viraforlik  hususiyatiga  ega  bo‘ladi.  Masalan  kasalangan 

o‘simikda ko‘p sonli qanotsiz bosqichdagi migratsiyalanuvchi shiralar oziqlanishi 

natijasida  o‘simliklar  kuchsizlanadi,  bunda  virus  titri  ham  past  bo‘ishi  mumkin, 

shu  bian  birga  ushbu  o‘simlikardan  shiralarning  juda  kam  miqdori  infitsiranadi. 

Viraforlik hususiyati yoshga bog‘liq holda baholanganda ma‘lum bo‘ladiki shiralar 

yetuk shiralarga nisbatan latent davri qisqa bo‘ladi [9].