O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi marketing

Narx siyosatining maqsadlar tizimlari bilan bog‘liqligi

Xavfsizlik		Daromad		Mustaqillik
Xarajatlar		Tushum		Pul oqimi
Ishlab chiqarish quvvati		Xarid hajmi		Narx
Distribyutorlik	Bozor	Bozor	Narx	Chegirma		Brutto
ulushi	ulushi	hajmi	o‘zgarishlar	darajasi		narx
Doimiy	Yangi	Xaridlar
xaridorlar soni	xaridorlar	chastotasi		Kutilgan narx
	soni
		Narxdan qoniqish
Xaridorlar		Narx imiji		Narx qabul qilinishi
bog‘lanishi
				Narxga ishonch

Shunday qilib, maqsadlar piramidasi ko‘pgina maqsadlardan va kichkina maqsadlardan (ayniqsa ko‘pchiligi qu‘yi qismda joylashgan) tashkil topgan to‘liq ko‘rinishni keltirish qiyin. Shuning uchun ham biz yuqori va o‘rta maqsadlarni qarab chiqish bilan chegaralanamiz.

Narx siyosatining yuqori maqsadlari tashkilotning daromadi, xavfsizligi, mustaqilligi hisoblanadi. Bunda vaziyatga qarab ahamiyati yuqori yoki past bo‘lgan va boshqa samaralarni to‘ldiradigan samaralar tanlovi haqida gap ketyapti.

262
Korxonaning foydasi sotish hajmiga o‘rtacha narx natijasida shakllanishi sababli narx siyosatining keyingi bosqichiga o‘tiladi. Raqobat bozorida korxonaning o‘rtacha narxlari raqobatchilar narxi bilan o‘zaro aloqada bo‘ladi. Raqobat strategiyasiga muvofiq korxonalar narx yetakchiligiga mustaqil erishadilar yoki raqobatchilar narxlariga moslashadilar.

Narx siyosati tizimida markaziy aloqa mahsulotning sotish hajmiga tegishlidir.

10.3. Narxning rag‘batlantiruvchanlik xususiyatlaridan foydalanish

Raqobat sharoitida bozor ulushini egallashda tovarlar narxining sotuv hajmiga ta’siri, xarajatlarning foydaga ta’siri yaqqol ko‘rinadi. Bunday sharoitda korxonaning asosiy vazifasi xaridorlarni o‘z tovariga jalb etish, doimiy mijozlar segmentini shakllantirish, yangi mijozlarni jalb etish, bozor ulushini ko‘paytirishga harakat qilish, xaridlar miqdori va qaytarilishini ko‘paytirishdan iborat. Marketologlar bunday sharoitda iste’molchilarni o‘rganib, qanday narxlar xaridlarning xarid qobilyatiga to‘g‘ri keladi, narxlarni tartibga solish orqali xaridorlarga ta’sir etish, jalb etishga harakat qilishlari kerak. Samarali narx siyosatini bularning barchasini inobatga olmasdan yuritish mumkin emas. Xaridor xulq-atvoriga bog‘liq bo‘lgan narx modeliga odatda, quyidagi konstruksiyalar kiritiladi: narxdan vujudga keladigan xaridor holati (emotsiyasi), narxga qiziqish, narxni qabul qilish va tovarga nisbatan baholash, narxga tayyorlik, narxdan qoniqishva h.k. Bu alohida omillar o‘zaro juda bog‘liq bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos va ularni boshqarish mumkin.

Bozorga borgan har qanday xaridor bir tovarni bir necha sotuvchi-dan uning narxini so‘rab tovarning o‘rtacha bahosini o‘zi uchun aniq-laydi. Narxning yuqori yoki pastligi albatta xaridor ruhiyatiga (tashqari-dan ko‘rinmasada) ozmi, ko‘pmi ta’sir etadi.

Mavsumiy tovarlarga, ma’naviy eskirgan tovarlarga chegirmalar-ning berilishi qisqa muddatda talabning oshishiga olib keladi. Xaridorga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, uning xarid qilish haqidagi qaroriga oson ta’sir etadi. Firma do‘konlaridagi yuqori narxlar ba’zi xaridorlarni qoniqtirsa, boshqalarini do‘kondan tezroq chiqib ketishga undaydi. Shuning uchun bunday savdo markazlarida chegirmalar qo‘yilgan tovarlarning «mavjudligi» qo‘shimcha, sovg‘a sifatida bir buyumni qo‘shib sotilishi

263
ham iste’molchida ijobiy kayfiyatni tug‘diradi va xarid qilishga qiziqtiradi.

Narxga bog‘liq bo‘lgan kayfiyatni turlicha namoyon etish mumkin. Masalan, narxga bog‘liq quvonch, xaridor o‘z imkoniyatiga mos kelgan narxda kerakli tovarni sotib oldi: narx eyforiyasi – xaridor past narxda tovarni kechki bozorda, kunduzgi narxlarga nisbatan 10-15 % arzon sotib oldi. Yoki «Korzinka. uz» da yangi yil arafasida «baxtli soat», “yangi yil sovg‘asi”aksiyasida sotib olingan tovarlari narxidan 10% chegirma qilinishi xaridor kayfiyatini ko‘tarishi tabiiy.

Narxdan rag‘batlanish – hozirda ko‘pgina savdo markazlari ( “Аты-Баты”,«Korzinka.uz») da xaridor ma’lum miqdorda tovar sotib olsa, unga chegirma beradi yoki kartochka (jamg‘arib boriladigan) taqdim etadi. U har safar xarid qilganda xarid summasidan 1 % kartochkaga o‘tkaziladi yoki tovar xarid summasi belgilangan summaga yetsa, yoki ortsa 15% gacha chegirmalar beriladi.

Narxdan stress hosil bo‘lish turli vaziyatlarda vujudga keladi. Mijoz kutmagan holda narxning haddan tashqari yuqoriligiga duch kelsa va shunga o‘xshash holatlar stressni yuzaga keltiradi. Narxning iste’molchi ruhiyatiga ta’siri psixologlar tomonidan o‘rganilgan, bu holat uning xarid qilish haqida qaror qabul qilishiga bevosita ta’sir etadi.

Narx xaridor xulq-atvoriga ta’sir etuvchi, motivatsion omil bo‘lib hisoblanadi. Narx – navoga qiziqish, ma’lum tovarning turli ishlab chiqaruvchilar tomonidan har xil narxlarda bozorga chiqarilishi raqobatni yanada kuchaytiradi. Xaridor narx haqida axborotlarni to‘plab o‘zi uchun qulay, xarid qobiliyatiga mos keluvchi narxda tovar sotib olishga harakat qiladi.

Narxga qiziqishda 3 indikator ajratiladi. 1) narxning muhimligi; 2) alternativ (muqobil) narxni anglash; 3) narxlarni kuzatish.

Xaridor uchun narx miqdori muhim indikator hisoblanib, xarid qilishda qaror qabul qilishga bevosita ta’sir etadi.

Tovar narxini shakllantirishda narxning har bir komponenti (narx darajasi, chegirmalar, xarajatlarni moliyalashtirish va boshqalar) tovar nafliligini oshirishga ta’sir etadi.

Alternaniv xaridlarni anglash – bunday talab holati xaridor bir necha xil bir iste’mol ehtiyojini qondiradigan tovarlardan eng optimal narxdagi va va naflilik darajasi yuqori bo‘lgan tovarlarni sotib olishga qaror qiladi. Variantlar qancha ko‘p bo‘lsa, qaror qabul qilish va optimal narxda tovar sotib olish oson kechadi.

264
Narxni kuzatish–xaridor tomonidan ma’lum tovar bo‘yicha narx axborotini to‘plash, ularni solishtirish, narxning xarid qobilyatiga mos kelishiga qarab xaridor o‘zi uchun qaysi tovarni sotib olish haqida qaror qabul qiladi.

Narxlarning turli darajada ekanligi, bir tovarning turli savdo markazlarida 10-15% farq bilan sotilishi iste’molchida narxlarni kuzatish va axborotlar yig‘ishga qiziqishini vujudga keltiradi.

Narxga qiziqishda to‘rt rag‘bat (motivatsiya) mavjud:

0. 
   Iste’mol ehtiyoji. 2. Ijtimoiy talablar. 3. Intilish. 4. Rag‘batli ish. Birinchi navbatda, narxga qiziqish iste’mol ehtiyojidan kelib
   

chiqadi. Oilaning daromadi, oilaning katta — kichikligi narxga bo‘lgan qiziqishni vujudga keltiradi. Kam ta’minlangan oilalar uchun narxning pastligi eng muhim indikator hisoblanadi. Bu narsaga ikki tomonlama yondashish kerak. Cheklangan moliyaviy resurslarga ega oila, agar qim-mat va sifatli mahsulotni olsa, u unga uzoq vaqt xizmat qilishi mumkin. Masalan, qishki etikning sifatlisi 2-3 mavsumga yetadi.

Arzoni esa bir kishi uchun bir mavsumga ham xizmat qilmasligi mumkin.

Ijtimoiy ehtiyojlar narxga bo‘lgan qiziqish uyg‘onishning ikkinchi motivatsiyasi hisoblanidi. Xaridorning ijtimoiy maqomi – uning ijtimoiy ehtiyojlarini tug‘diradi. Yaxshi yashashga intilish, yuqori turmush darajasini ta’minlash, qimmatbaho buyumlarni olishga qiziqish va hokazo. Juda ham band xaridorlarning narxni kuzatishga, solishtirishga vaqti yo‘q. Ular tezkor ravishda zarur, kundalik ehtiyojni qondiruvchi mahsulotlarni sotib oladilar va kundalik majburiyatlardan xoli bo‘ladilar. Bunday xaridorlarda narxni kuzatish, unga qiziqish holati nisbatan kam bo‘ladi.

Iste’molchilarning turli segmentlari o‘zlari uchun narxdan motivatsiyalashda individual yondashadilar. Bu yerda narxlarni differensiyalash, turli segmentlarga moslashtirish, ishlab chiqarish kor-xonalari tovar assortimenti, ularning narx siyosatini diversifikatsiyalash talab etiladi.

Narx siyosati va narxlarning shakllanishi bozor sharoitida turli iste’molchilar segmentiga moslashtirilgan holda korxonalar tomonidan olib borilishi uning bozorda mustahkam pozitsiyani egallashga va turli iste’molchilar segmentidan iborat mijozlarni o‘ziga jalb qilishga olib keladi. Daromad darajasining, turmush tarzining o‘sishi yuqori sifatli «Lyuks» sinfli tovarlarga talab o‘sishini ko‘rsatmoqda. Axborot bilan ta’minlanganlik, yangi tovarlar haqidagi ma’lumotlarning Super va

265
Gipermarketlardagi ko‘zga tushadigan joylarga o‘rnatilgan axborot taxta (doska) chalari xaridorlarni o‘ziga tez jalb qilib, ularda tovarga nisbatan qiziqish uyg‘otaddi. Empirik tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, tovarlar narxiga bo‘lgan qiziqish borgan sari o‘sib bormoqda.

Narxi qimmat bo‘lsa ham o‘ta sifatli brend markali tovarlarning xaridori ko‘paymoqda. Shuning uchun ham zamonaviy bozor sharoitida marka nomiga sodiq xaridorlar segmenti uchun maxsus «Adidas», «Mexx», «Samsung» kabi savdo markazlari xaridorlarni maqsadli ravishda o‘zlariga jalb etadilar va u do‘konlardan mijozlar xaridsiz chiqmaydilar. «Elektron savdoning» avj olishi, Internet do‘konlarining chet mamlakatlaridan ham xarid qilish imkoniyatini berayotgani, tovar-larlar narxining differensialligi va chegirmalarning mavjudligi savdo jarayonlarini faollashtirmoqda.

Narx siyosatining bozor sharoitidagi o‘ziga xosligi, xaridorlarning narx navoga qiziqqonligi turli iste’molchilar segmentida turlicha kechadi.

Agar tovarning naflilik darajasi, sifati, qadoq shakli, unga tavsiya etilgan servisning yuqoriligi iste’molchini jalb qila olsa, u xaridor sifatida uning narxiga ikkinchi darajada ahamiyat beradi. Narx haqida ma’lum bilimlarga ega bo‘lish, xaridorlarda turli emotsional holatlarga tayyor bo‘lishga va o‘ylab optimal qaror qabul qilishga olib keladi.

Tovarlar narxi haqidagi bilimlar kognitiv jarayonlar natijasida to‘planadi. Narx – navoga tegishli bilimlar iste’molchida uning xotirasida uzoq vaqt jamlanib shakllanadi. Bunday bilimlar (axborotlar) xaridor uchun subyektiv darajada muhim bo‘lib, narxiga loyiq tovar sotib olishda ahamiyatli hisoblanadi.

Narxga oid bilimlar xaridor tomonidan quyidagicha xarakterlanadi: mazmunan (obyektlar va narxga tegishli axborotlar sifati), hajm (narxga oid axborot hajmi) aniqlik, axborotni to‘plash,

Narx haqida fikr yuritilayotganda uning qaysi determinantlari qanday funksiyalarni bajaradi: birinchidan, narx haqida bilimlar ratsional xarid asosi hisoblanib, to‘g‘ri qaror qabul qilishga yordam beradi, ikkinchidan narx ma’lumotlari tahlili yana qanday ma’lumotlar kerakligini bildiradi.

Narx haqida bilimlarning o‘lchami uchun quyidagilar zarur: narxlar bo‘yicha savolnomaga qatnashganlar narxlarni o‘zlari erkin ravishda eslashlari, javoblarning aniqligi, savolnoma o‘tkazish muddati, savolnomaga kiritilgan mahsulotlar, do‘konlar (do‘konga qatnash chastotasi (tez-tez qaytarilishi). Mahsulotlar artikuli, turli do‘konlardagi

266
narxlar darajasi ham tadqiq qilinishi kerak. Iste’molchi uchun mos keladigan tovar «savati» (iste’mol savati)ni shakllantirish asosiy muammo bo‘lib hisoblanadi. Bu savatga qancha va qanday mahsulotlar kirishi kerak.

• Tanlangan mahsulotlar barcha do‘konlarda sotiladimi? Agar siz xohlagan artikul do‘konda umuman bo‘lmasa, yoki sizga boshqa artikuldagi tovar tavsiya etilsa, nima qilish kerak?

• Savolnomaga qatnashayotganlar uchun artikullar birday ahamiyat-ga egami? Ular oila «budjetini» qay darajada yuklaydilar?

• Do‘konning narx siyosati uchun narxlar ko‘tarilgan davr reprezintativ hisoblanadimi?

Bir donasi

narxi

Bitta markalar bir joy

Bir necha marka bir necha sotish

joyi

Narx

bilimlari
Narxni

taqsimlash

Narxni baholash

bazasi
Turli muddatlar bo‘yicha

Turli markalar bo‘yicha

Turli xarid obyektlari bo‘yicha
Turli do’konlar bo‘yicha

Tavsiya qilingan narx

Narxni kelishish

10.1 – rasm. Narxga oid bilimlar mazmuni

Shunday qilib, narxga qiziqish, narx siyosatini bilish, narxga oid axborotlarga ega bo‘lish, narxga bog‘liq ruhiy holatlarning yuzaga kelishi ham amaliy jihatdan juda qiziq va tovarni sotilish hajmi korxona foydasiga bevosita ta’sir etuvchi omillar bo‘lib hisoblanadi.

Narxlarni qabul qilish. Narxlarni xaridor tomonidan qabul qilinishi yuqori darajada subyektiv bo‘lib, u yoki bu darajada real voqelikdir.

267

Narx siyosati doirasida, narxlarning qabul qilish sohasida psixologiya nazariyalari, moslashish nazariyalari, assimetriya va kontrast nazariyasi, istiqbol nazariyalaridan foydalaniladi.

Narxlarni qabul qilish, deganda individum orqali narx haqidagi ma’lumotni sensorli ravishda qabul qilish tushuniladi. Natijada xaridor tomonidan ijobiy yoki salbiy, ruhiy holat yuzaga keladi. Narxlarni his qilish turli xaridorlarda turlicha namoyon bo‘lib, bir xil mahsulotga bir xaridorda uni sotib olish qarori shakllansa, ikkinchi boshqa pastroq narxdagi xuddi shunday tovarni qidirishga tushadi. Xaridor xulq–atvori juda ko‘p shaxsiy – ichki va tashqi omillarga bog‘liq.

Xarid qobilyati muhim omil hisoblanadi va narx hissiyotiga bevosita ta’sir etadi. Albatta puli ko‘p xaridor uchun xarid qilsh kam ta’minlangan, puli cheklangan xaridorga nisbatan juda oson va tez kechadi. U narxlarni bozor bo‘yicha o‘rganmasdan eng sifatli va qimmat tovarni tezda xarid qiladi va aksincha, puli cheklangan va oz pulga ko‘p narsa olishi kerak bo‘lgan xaridor arzon narxlarni qidiradi. Axir u barcha iste’mol ehtiyojini cheklangan holda bo‘lsada qondirishi kerak. Fiziologik ehtiyojlarni qondirish birinchi navbatda turadi.

Narxni qabul qilishga bir necha omillar ta’sir ko‘rsatadi:

0. 
   Motivatsion (rag‘batlantiruvchi) omillar: shaxsiy ishtirok, ijtimoiy tan olinganlikka intilish sifati, qulaylikka, iqtisodiy jihatdan naflilik ko‘rsatkichlari iste’molchida rag‘batni (motivatsiyani) shakllan-tiradi.
   

0. 
   Kognitiv omillar: sifat jihatdan to‘g‘ri baholashga layoqatlilik, zehnning o‘tkirligi (axborotlarning ko‘pligi, narxga oid bilimlarga egalik), aqliy salohiyat, tajriba, sotuvchiga ishonch, o‘ziga ishonch, markaga sodiqlik va boshqalar.
   

0. 
   Vaziyatli omillar: narxni taklif etish usuli (shakli, narx struk-turasi) to‘lov shakli, vaqt bosimi, raqobatchi takliflari va narxlari, xaridorning kopmleks muammolari, narxlarning o‘zgaruvchangligi, narx etiketkalarining mavjudligi, mahsulotni ishlatishdan maqsad, xaridorning xarid qobilyati, sotish joyi (Gipermarket yoki oddiy cha-kana savdo do‘koni) ning narx imiji.
   

Xaridorlarning xarid qobilyati va tovarga nisbatan ishonchliligi narxdan o‘zi uchun kerakli mahsulot yoki xizmatni sotib olishga tayyorligi ta’sir etuvchi determinantlar hisoblanadi. Potensial iste’mol-chilarni so‘rovnoma qilib ularning narxga nisbatan xaridga tayyorligi

268
aniqlanadi. Shu bilan birga narx ostonasi ham aniqlanadi. Agar narx ostonasi yuqori darajadan o‘tib ketsa xaridor u tovarni sotib olmaydi. Individual xarid ehtimolligi nolga teng bo‘ladi.

Narxning absolyut quyi chegarasi xaridorda tovar sifatiga shubha uyg‘otadi. Natijada xaridorlar past narxdagi mahsulotni boshqa sotib olmaydilar. Xaridorlarning bunday xulq-atvori, ma’lum sharoitlar bilan bog‘liq bo‘lib, ular juda arzon tovarni olib tavakkal qilishdan qo‘rqish-larini ko‘rsatadi.

Narxlarning uch turi (ostonasi) farqlanadi: silliq narxlar yaxlit raqam bilan tugaydi (masalan,75000 so‘m); yaxlitlangan narxlar ya’ni 63 ming 480 so‘m= 63 ming 500 so‘m; siniq narxlar ko‘pincha 9 raqami bilan tugaydi (32,999 so‘m).

Savdo do‘konlarida chegirmalar vaqtida yaxlit narxlar, juda oz kamaytirilib oxirgi raqamlari (5,999) bilan tugaydi. Masalan 6,800 turgan tovar (5,999 ga pasaytirilib) 5 raqami xaridor e’tiborini jalb qiladi, narx pasayibdi, deb xaridor shu tovarni sotib oladi.

Amalda har bir xaridor bunday narxlarga duch keladi. Raqamlar bir qarashda 1 birlikka kamayganday ko‘rinsada, aslida 0,5 – 0,7 birlikka kamaygan bo‘ladi.

Narx «ostonasi» samarasi quyidagilar bilan izohlanadi.

0. 
   iste’molchilar narx shkalasini diskret kategoriyalarda o‘zlari uchun bo‘ladilar (masalan 5000 so‘m o‘rniga 4,899— beshdan kam).
   

0. 
   iste’molchilar o‘zlarining subyektiv maksimal narxlarini yaxlit-langan raqamlarda belgilaydilar (masalan uchdan (3) past, 5 dan yuqori).
   

0. 
   xaridorlarda yaxlit narxlardan ko‘ra siniq narxlarda tovar olganda iqtisod qildim, deb o‘ylaydilar.
   

0. 
   birinchi raqamni iste’molchilar kuchliroq his etadilar. 10 o‘rniga,
   

9,95.

Shunga qaramasdan ba’zi tadqiqotchilar siniq narxlarning mahsulot sifatini xaridor tomonidan to‘g‘ri his etilishiga salbiy ta’sirini ko‘rsata-dilar (imij - samara).

Siniq narxlarning shakllanishi bozor iqtisodiyoti amaliyotining mah-suli bo‘lib, iste’molchi xulq — atvoriga tez ta’sir ko‘rsatishi va super-marketlarda savdo aylanmasining keskin oshishiga olib kelishi amalda o‘zini oqlayapti (Korzinka.uz., Megaplanet, Makro va boshqalar).

Xaridor tomonidan narxning ijobiy qabul qilinishi uchun narx optikasi qo‘llaniladi. Narx optikasi, deganda sotuvchi tomonidan tovar

269
narxi, reklamasi, narxni kelishish kabi chora – tadbirlardagi barcha urinishlar tushuniladi. Narxning iste’molchi tomonidan qabul qilinishiga turli omillar ta’sir etadi. Shu omillar ta’siri ostida xaridorning xarid xulq-atvori shakllanadi.

Iste’molchining xarid xulq-atvoriga quyidagi omillar turlicha ta’sir ko‘rsatadi.

0. 
   komplekt uchun yagona (umumiy) narxning qo‘yilishi, uning har bir alohida qismi uchun qo‘yilgan narxga nisbatan ijobiy qabul qilinadi.
   

0. 
   komplektga qo‘yilgan chegirma, uning har bir alohida qismi uchun qo‘yilgan chegirmada narx iste’molchi tomonidan yaxshiroq his etiladi.
   

0. 
   mahsulotning naflilik darajasi ko‘rsatilganda uning har bir ingrediyentining foydaliligi ko‘rsatilsa iste’molchini ko‘proq jalb etadi.
   

0. 
   soliq stavkalarining o‘sishi bilan narxlarning keskin o‘sishi, narxni o‘z-o‘zdan ko‘p marta oshirilganidan yaxshiroq his etiladi.
   

0. 
   bir necha marta oz-ozdan narxning pasaytirilishi, bir marta ko‘p pasaytirilgandan ko‘ra xaridorga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
   
1. 
   yuqori narxlarda tovarga kichik «sovg‘a» qo‘shib sotish ham iste’molchini o‘ziga jalb etadi (avtomat kir yuvish mashinasiga, dazmol yoki changyutgich qo‘shib berish, juda ham qiziqarli).
   

0. 
   kreditga maishiy - texnika tovarlarini sotish.
   

0. 
   naqd pul oqimi kamligida pul o‘tkazish yo‘li bilan, plastik kartochkalar orqali to‘lovni oshirish ham iste’molchini yetarli jalb qilish hisoblanadi.
   

Yuqoridagi narxlarning shakllanishi xususiyatlari bozor sharoitida iste’molchi xulq-atvoriga ta’sir etib, uning xarid qilish haqida qaror qabul qilishida muhim omil hisoblanadi.

Xaridorlarning narxdan yuqori darajada qoniqqanligi korxona marketingining bosh vazifasi bo‘lib hisoblanadi. Xaridorlarning yuqori darajada qoniqishi korxona ishlab chiqarish hajmining o‘sishiga, foydaning ko‘payishiga olib keladi. Iste’molchilarning qoniqqanligini tadqiq qilishda, avvalo, tovarning iste’molchiga qanchalik foyda keltirgani, ya’ni naflilik darajasi bilan baholanadi. Bunday tadqiqotlarda tovar narxiga ikkinchi darajali sifatida qaraladi.

Iste’molchining narxdan qoniqqanlik darajasi modelini 10.2- rasmda ko‘rish mumkin.

270

Ehtiyojlar

Kutish Og‘zaki reklama

Narxni kutish

Narxni qabul

qilish

Narxning qabul qilish

natija bilan

solishtirish

Ishlab

chiqaruvchi,

sotuvchi bilan

aloqa

10.2.-rasm. Narxdan qoniqqanlikning vujudga kelishi va oqibatlari

Qoniqqanlik – bu tovarlar sifatini kutilgan daraja bilan solishtirish, o‘rganish demakdir. Qoniqqanlik darajasining uch fazasi farqlanadi.

0. 
   Kutishning shakllanishi. Xaridorlar narxlarga nisbatan kutgan holatlarini, narx ularning ehtiyojlarini qondirishini, reklama va servis darajasini o‘rganadi. Normativ kutish kutilgandan ortig‘iga duch kelishi:
   

0. 
   Qiyoslash jarayoni. Xarid jarayonida xaridor tovar narxining alohida atributlarini his qiladi. Mavjud narxlar kutilgan narxlar bilan qiyoslanadi. Agar natijalar kutilgandan yomon bo‘lsa, narxdan qoniqmaslik vujudga keladi. Aksincha, xaridor narxdan qoniqadi.
   
   0. 
      Narxdan qoniqqanlikning oqibatlari. Narxdan qoniqish ham chakana xaridor uchun, ham ulgurji xaridor uchun ko‘p ijobiy natijalar-ga, yangi bitimlar tuzilishiga sabab bo‘ladi. Xaridorlarning takroriy xarid qilib, firma mijoziga aylanishiga olib keladi.
      

Narxdan qoniqishni differensiallashgan holda ko‘rib chiqish lozim:

0. 
   Xaridorlar tovarni baholayotganda uning har bir belgisini baho-laydilar. Masalan, avtomat kir yuvish mashinasining funksiyalari sonini, energiyani tejashini, dasturlar sonini, kir vazniga mo‘ljallanganini baholaydilar.
   
   0. 
      Xaridorlar tovarning bir atributidan qoniqishsa, boshqasi uni qoniqtirmaydi. Masalan, avtomobil dizayni, markasi, narxi yoqsa, uning ko‘p benzin sarf qilishi yoqmaydi.
      

271

0. 
   Narxdan qoniqishning defferensial o‘lchovi o‘ziga xos axborot hisoblanib, yuqori diagnostik ahamiyatga ega. Amaliy ahamiyati ko‘p bo‘lib, narxdan qoniqishning o‘lchami hisoblanadi.
   

Tovar narxidan qoniqish ko‘p tomonlama baholangani uchun avval narx-navoni bo‘lishi mumkin bo‘lgan ehtimolli darajasini kutilgan daraja bilan baholab mahsulotdan mahsulotga, tarmoqdan tarmoqqa, sotuvchidan sotuvchigacha bo‘lgan holati o‘rganiladi.

Narxning sofligi (tiniqligi). Narx sofligi, aniqligi haqida iste’mol-chi to‘liq ma’lumotga ega bo‘lib, korxonaning tovarga qo‘ygan narxiga xaridorda ishonch hosil bo‘lishi kerak. Narxning sof belgilanganligi xaridorning qoniqish darajasini mezoni bo‘lib hisoblanadi.

Bu holda 4 vaziyatga e’tibor qaratish kerak.

0. 
   – vaziyat. Tovar yoki xizmatning yuqori nafliligi va narxning past darajadagi tiniqligi.
   

0. 
   – vaziyat. Tovar nafliligining yuqori darajasi va narxning yuqori darajasi tiniqligi. Bu holda xaridor tovardan yuqori naf olish bilan uning narxiga ishonch hosil qilib undan qoniqadi.
   
1. 
   – vaziyat. Xaridor tovardan, uning nafliligidan qoniqmaydi. Bu holda tovarga nima uchun pul to‘layotganidan ham qoniqmaydi. Bunday holat raqobatchi firmalar uchun juda qulay bo‘lib, u o‘z mahsulotlari bilan xaridorlarni o‘ziga jalb qilib oladi.
   
2. 
   – vaziyat. Tovar nafliligi kam va aniq bozordagi narxga nisbatan past daraja. Bu vaqtda korxona mahsuloti narxini raqobatdagi korxonaga nisbatan past narx belgilaydi, bunda undan ko‘radigan samara yuqori bo‘lmaydi.
   

Narx tiniqligini ko‘pgina chora-tadbirlar orqali ta’minlash mum-kin: narxlarni muhokama qilish, xaridorlarni so‘rov qilish, narxlarning barqarorligini ko‘rsatish.