O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Azlarova yengil sanoat texnologiyasi

 
 
 

---

175 
 
7-jadval   
Poyabzal qoliplarini indekslash sistemasi
67
 
 
Indeks 
shifri 
 
                                                              indeks raqamlari 
 
birinchi 
birinchi 
 
ikkinchi 
 
uchinchi 
 
to‗rtinchi 
 
Yosh-jinsiy guruhi va 
qolipning razmerlari 
 
Poyabzallarning turi 
 
Tovon qismining 
ko‗tarilish 
balandligi 
 
Tumshuq 
qismining shakli 
 
0 
 
Chaqaloqlar 
1 guruhi 
95-125 
 
 
— 
Poshnasiz 
 
 
 
1 
 
Chaqaloqlar 
2 guruhi 
105-135 
 
Yopiq  poyabzallar 
(botinka, qo‗njsiz 
botinka, sandalet) 
 
 
Past 5- 10 
 
 
Keng 
 
2 
 
Yosh bolalar 
140-170 
 
Yengil poyabzallar 
(sandallar, xonada, dam 
olishda kiyiladigan) 
 
 
Past 15-20 
 
 
O‘rta 
 
3 
 
Bolalar 
175-195 
 
Yozgi ochiq poyabzallar 
(ochiq tumshuqli, tovon 
qismli tufli) 
 
 
O‘rta  30-35 
 
 
Tor 
 
4 
 
Maktab yoshidagi qiz 
bolalar 
 
Issiq, kalta  qo‗njli etik 
 
O‘rta  40-45 
 
 
 
5 
 
Qiz bolalar 
 
Etiklar, qayiqsimon 
tufli 
 
baland 
50-55 
 
 
 
6 
 
Maktab  yoshidagi 
o‗g‗il bolalar 
 
Bulg‗ori  charmli etik va 
kalta qo‗njli etik 
 
Baland 60-65 
 
 
 
7 
 
O‘g‗il bolalar 
230-280 
 
Xrom  tuzlari  bilan 
oshlangan  charm  etik 
 
O‘ta baland 
70-75 
 
 
 
8 
 
Ayollar 
215-275 
 
Sport turlari uchun 
poyabzal 
 
O‘la baland 
80-85 
 
 
 
9 
 
Erkaklar 
245-305 
 
Maxsus poyabzal 
 
O‘ta baland 
90-95 
 
 
Eslatma.
 
Indeksdagi 5-6 raqamlar shu turdagi qoliplarni tasdiqlangan modelining tartib nomerini bildiradi. 
 
Indeks tuzishda to‗rtinchi raqam to‗g‗risida shuni ta‘kidlab o‗tish kerakki, qolip 
tumshuq  qismining  shakli,  K  koeffitsiyenti  bilan  ifodalanib,  ∑P  qo‗shimcha, 
qolipning  izini  L
op
  qismidagi  B  kengligining  nisbatiga  teng,  ya‘ni  K  =∑P/B.  Agar 
                                                 
67
 Haydarov O.A.  Poyabzal va charm-attorlik buyumlarni modellashtirish asoslari: o‗quv qo‗llanma -T.: Sharq, 2010, 98-
b. 

---

176 
 
hosil bo‗lgan K =  0,25 bo‗lsa, qolipning tumshuq qismi keng; K = 0,251 — 0,549 
bo‗lsa, o‗rta; K > 0,550 bo‗lsa, tor hisoblanadi. 
 
13.4. Qolip  loyihalashning  umumiy asoslari 
 
 Qolipning    geometrik  qiyofasi  juda  murakkab,  noqonuniy  egri  chiziq  va 
tekisliklardan  iborat  shaklga  ega.  Uni  loyihalash  va  chizmada  tasvirlash  uchun 
muhandis grafika hamda amaliy geometriya usullaridan foydalanadi. Shuning uchun 
qolipni  grafik  ravishda  uch  tekislikda  hosil  bo‗lgan  to‗g‗ri  burchakli  koordinatalar 
sistemasida  (43-rasm),  ya‘ni:  I-gorizontal;  II-bo‗ylama  vertikal,  tag  yuzasining 
shartlio‗qi bo‗yicha, III  ko‗ndalang-vertikal, I va II tekisliklarga  perpendikular holda 
tasvirlanadi.  Qolipni  loyihalashda  I  tekislik  negiz 
(bazis)  tekisligi bo‗lib,  u 0 va  O‘  nuqtalari orqali  
o‗tadi.  0  nuqta  qolipning  tovon  qismining 
izo‗qida,  O‘  esa  uni  tumshuq  qismining  davlat 
standartida 
belgilangan 
qo‗shimcha 
Pmin 
nuqtasida  joylashgan.  Bu  tekislik  poyabzal 
qolipini  P  mod,  ya‘ni  bezak  qo‗shimchasini 
hisobga  olmaydi  va  qolipning  tovon  qismini  har 
xil  balandligini  loyihalashda.  uning  ko‗ndalang 
kesimlarini solishtirish imkonini
 beradi.   
Qolipning  proyeksiya  va  yuza  kesimlarini  radius-
grafik  usul  bilan  loyihalash  qolipni  grafik  ravishda  tasvirlashni  osonlashtiradi. 
Qolipni  eHM  ishlatish,  ya‘ni  uning  shaklini,  yuzasini  murakkab  chiziqlarini  eHM 
xotirasida  shakilantirish  va  loyihalash  ishlarini  avtomatlashtirish  imkonini  beradi. 
Qolipning chizmalarini chizishda o‗rta tipik oyoqo‗lchamlari asos qilib olinadi. Oyoq 
panjasining fazoviy         shaklidan qolipga o‗tishda, oyoq panjasi yurish mobaynida 
o‗lchamlarini o‗zgarishi, estetik va texnologik talablar hisobga olinadi.  
                                                 
68
 Haydarov O.A.  Poyabzal va charm-attorlik buyumlarni modellashtirish asoslari: o‗quv qo‗llanma -T.: Sharq, 2010, 
101-b.