O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi камолиддин беҳзод номли миллий рассомлик ва дизайн институти

Internet ma‟lumotlari: 

23. www.ziyo.net 

24. 

www.thinsan.com

 

25.www. uforum.uz 

26. 

www.literature.uz

 

---

67 

 

Nutqning sofligi, boyligi va ifodaliligi 

Reja: 

1.Nutqning sofligi. 

2.Nutqning boyligi. 

3.Nutqning ifodaliligi. 

 

Tayanch tushunchalar 

nutq sofligi, nutq boyligi, nutq ifodaliligi 

 

Nutqning  sofligi  deganda,  eng  avvalo, uning  adabiy  tilning leksik  me‘yoriga 

muvofiq kelish-kelmasligi tushuniladi. Darhaqiqat, madaniy nutq o‗zbek adabiy tili 

talablariga mos holda tuzilishi, turli til, g‗ayri adabiy til unsurlaridan xoli bo‗lishi 

kerak.  

Nutqning sofligiga  putur  yetkazuvchi  lisoniy  unsurlar,  asosan,  dialektizmlar 

va varvarizmlardir.  

Dialektizm  va  varvarizmlar,  jargon  va  argolar  oddiy  so‗zlashuv  nutqida, 

badiiy  adabiyotda  keng  qo‗llaniladi.  Badiiy  adabiyot  tilida  dialektizm,  varvarizm, 

jargon  va  argolar  ma‘lum  badiiy-estetik  vazifani  bajarishi,  muallifning  ma‘lum 

g‗oyasini,  niyatini  amalga  oshirishga  xizmat  qilishi  mumkin.  Muallif  asar 

qahramonining  qaerlik  ekanligiga  ishora  qilishda,  uning  xarakter-xususiyatini, 

dunyoqarashini  ko‗rsatishda  dialektizm,  varvarizm,  jargon  va  argolarga  murojaat 

qilishi  zarur.  Quyidagi  badiiy  nutq  parchasiga  e‘tibor  qarating:  Yoshulli,  saning 

qizing  bunda  gapirilmagan.  Ova,  yoshulli.  San,  manglayi  qara  badkirdor,  na 

sababdan mundoq yomon so‗zlarni elga tarqatding?! (Mirmuhsin).  

Ushbu  misolda  dialektizmlar  hududiy  kaloritni  berishga  xizmat  qilganligi 

sezilib turibdi. Quyidagi nutq ko‗rinishida esa varvarizmlar – chet so‗zlar xarakter 

yaratishda yozuvchiga ko‗maklashgan: Dubora yana bordi bir ishga shul, so‗kib:-

Net,- dedi, kelma, durrak, poshul! 

Parazit  so‗zlar  deb  ataluvchi  lug‗aviy  birliklar  ham  til  madaniyati  uchun 

yotdir.  Ular,  asosan,  so‗zlashuv  nutqida  ko‗p  ishlatilib,  notiqining  o‗z  nutqini 

kuzatib bormasligi, e‘tiborsizligi natijasida paydo bo‗ladi va odatga aylanib qoladi. 

Masalan,  ayrim  kishilar o‗zlari sezmagan holda demak,  xo‗sh, xo‗p kabi  so‗zlarni 

qaytaraverishga o‗rganib qolib, ularni parazit so‗zlarga aylantirib qo‗yishgan.   

«Bir dokladchining bir soatli nutqida,-deb yozadi tilshunos olim A.Ahmedov 

–  «o‗rtoqlar»  so‗zi  101  marta,  «ya‘ni»  so‗zi  73  marta,  «demak»  so‗zi  60  marta 

takrorlanganligini  guvohi  bo‗lamiz.  Qarang,  bir  soatlik  nutqda  234  ta  ortiqcha, 

«bekorchi» so‗z ishlatilgan»

12

  

Xullas,  nutqning  sofligi  deganda  adabiy  tilga  yot  unsurlardan,  ortiqcha 

qo‗llanishlardan xoli nutq tushuniladi.  

Nutqning boyligi notiqning til imkoniyatlaridan qay darajada foydalanganligi 

bilan  aniqlanadi.  Nutqda  tilning  rang-barang  ifoda  vositalari  qanchalik  ko‗p  aks 

etgan bo‗lsa, bunday nutq boy nutq sanaladi.