O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi камолиддин беҳзод номли миллий рассомлик ва дизайн институти

Internet ma‟lumotlari: 

23. www.ziyo.net 

24. 

www.thinsan.com

 

25.www. uforum.uz 

26. 

www.literature.uz

 

---

71 

 

Nutqning jo„yaliligi, mantiqiyligi, qisqaligi 

Reja: 

1.Nutqning jo‗yaliligi. 

2.Nutqning mantiqiyligi. 

3.Nutqning qisqaligi. 

Tayanch tushunchalar 

nutqning jo‗yaliligi, nutqning mantiqiyligi, nutqning qisqaligi 

 

Agar  nutq  o‗zida  barcha  kommunikativ  sifatlarni  mujassam  etsa-yu,  har 

jihatdan  jo‗yali,  ya‘ni  o‗z  o‗rnida  bo‗lmasa,  u  maqsad  manziliga  borib  yetmaydi. 

Jo‗yalilik yo‗q joyda nutqning boylik, aniqlik, ifodalilik kabi muhim sifatlari- ning 

mohiyati yo‗qoladi. 

Sharqning  buyuk  pandnomachisi  Kaykovusning  shunday  o‗giti  bor: 

―...Tilingni  yaxpsh  hunar bila o‗rgatg‗il  va  muloyim  so‗zdin boshqa narsani odat 

qilmag‗il.  Nedinkim,  tilga  har  nechuk  so‗zni  o‗rgatsang,  shuni  aytur,  so‗zni  o‗z 

joyila  ishlatg‗il.  so‗z  agar  yaxshi  bo‗lsa,  ammo  noo‗rin  ishlatilsa.  garchanl  u  xar 

nechuk  yaxshi  so‗z  bo‗lsa  ham  yomon.  nobop  eshitilur.  Shuning  uchun  behuda 

so‗zlamag‗ilki,  foydasizdur.  Bunday  befoyda  so‗z  ziyon  keltirur  va  har  so‗zki 

undan  hunar  isi  kelmasa,  bunday  so‗zni  gapirmaslik  lozim.  Hakimlar  debdurlar: 

―So‗z bir nashadur, undan xumor paydo bo‗lur‖.

14

 

Xalqimiz donoligining bebaho boyligi, o‗zbek so‗zining ko‗rki bo‗lgan maqol 

va matallarda ham bu fikr qayta-qayta uqtirilgan: ―So‗zga tushmagan so‗zni aytma, 

Sozga  tushmagan  g‗azalni‖;  ―Jo‗yali  so‗z  jo‗yasin  topar,  Jo‗yasiz  so‗z  iyasin 

(egasin)  topar‖;  ―Jo‗yaga  tuya  ham  cho‗kadi‖;  ―O‗rinli  so‗zga  tuya  cho‗kadi, 

O‗rinsiz so‗zga hamma so‗kadi‖.  

Notiq  nutq  tuzar  ekan,  kimningdir  og‗ir  kasalligi  yoki  vafoti  haqidagi  fikrni 

ifodalash  uchun  tuziladigan  nutkda  ortiqcha  chiroylilik,  jimjimadorlik, 

ko‗tarinkilik,  tantanavorlik  bo‗lmasligi  lozim,  aks  holda  nutq  o‗rinli 

hisoblanmaydi. 

Nutqning  o‗rinliligi,  aytish  kerakki,  nutqiy  muloqotda  muhim.  Bu 

(―umestnost  rechi‖)  rus  tilshunosi  B.N.Golovin  tomonidan  juda  yaxshi 

tavsiflangan.

15

 

O‗rinlilik  til  vositalarini  shunday  tanlash,  aloqalantirish  va  bir-  biri  bilan 

bog‗lashki, buning natijasida nutq konkret mu- loqotning maqsadi va sharoitlariga 

tamomila  javob  bera-  digan  tarzda  tarkib  topadi.  Ayni  ta‘rifdan  kelib  chiqilsa, 

o‗rinli nutq ifodalanmoqchi bo‗lgan axborotning mavzusi, uning mantiqiy va hissiy 

mazmuni, tinglovchi yoki o‗quvchilar tarkibining yosh, ijtimoiy, madaniy-ma‘rifiy 

va  boshqa  xususiyatlari,  yozma  yoki  og‗zaki  nutqning  xabar  berish,  tarbiyaviy, 

estetik va shu kabi vazifalariga to‗la mos kelishi asosida yuzaga keladi. 

O‗rinlilik sifatini o‗rganishda nutqning yozma va og‗zaki shakllarini farqlash 

lozim.  Yozma  va  og‗zaki  nutqning  voqe  bo‗lish  sharoitlari  bir  xil  emas,  shunga 

ko‗ra  bu  ikki  nutq  shaklining  o‗ziga  xoslangan  birliklari,  grammatik  shakllari, 

sintaktik  qoliplari  bor.  Bu  holatni  hisobga  olmaslik  natijasi-  da  ham  nutqning