O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi камолиддин беҳзод номли миллий рассомлик ва дизайн институти

                                                           

14

 Кайковус. Қобуснома. Тошкент: Мерос, 1992, 22-23-бетлар. 

15

 Головин Б.Н. Основы культуры речи. Москва: Высшая школа, 1988, С. 227. 

---

72 

 

o‗rinliligiga putur yetishi mumkin. 

Yozma  nutkda  ko‗p  qo‗llanadigan,  demakki,  unga  xoslangan  yuqorida 

ko‗rsatib  o‗tilganidek,  yuqorida  aytib  o‗tilganidek,  yuqorida  ko‗rganimizdek; 

quyida  ko‗rib  o‗tamiz,  quyidagi  guruhlarga  bo‗linadi,  mazmuni  quyidagicha 

shaklidagi  bir  qancha  sintaktik  qurilmalar  mavjud.  Albatga,  ular  faqat  yozma 

nutqda o‗rinli, lekin bu iboralar og‗zaki nutq tarkibiga kirarkan, nutqning o‗rinliligi 

tamoman buziladi.  

Nutq  tuzishda  ifodalanmoqchi  bo‗lgan  axborotning  mavzusi,  uning  mantiqiy 

va hissiy-ruhiy mazmuni aniq tasavvur qilinmog‗i va ana shularga uyg‗un holatda 

til vositalari tanlanmog‗i kerak. Mavzuga, mantiqiy va hissiy maz- munga muvofiq 

bo‗lmagan  har  qanday  til  birligi,  sintaktik  struktura,  intonatsiya,  hatto  metafora, 

metonimiya,  epitet,  o‗xshatish  kabi  badiiy  tasvir  vositalari,  maqol,  matal,  turli 

iqtiboslarning nutkda begonaligi, bejoligi juda tez bilinadi va bunday nutqni o‗rinli 

deb bo‗lmaydi. 

Badiiy  tasvir  vositasi  sifatida  nutqqa  olib  kiriladigan  o‗xshatish  ham  fikr 

mantig‗i  va  hissiy-ruhiy  holat  bi-  lan  to‗liq  uyg‗unlik  kasb  etmasa,  nutqning 

o‗rinliligi  haqida  gapirish  qiyin.  Atoqli  rus  adibi  M.Yu.Lermontov  o‗zining 

mashhur  ―Zamonamiz  qahramoni‖  romanining  dastlabki  variantida  oshiq  ofitser 

Grushniskiyning  mundiridagi  epo  letlar  (maxsus  pogon)  ni  ikkita  kotletga 

o‗xshatadi.  Romanning  keyingi  tahririda  esa  bu  o‗xshatishdan  voz  kechadi  va 

oshiq  Grushniskiyning  epoletlarini  Amurning  qanotchalariga  o‗xshatadi. 

Ta‘kidlash  joizki,  birinchi  o‗xshatish  juda  ham  aniq  va  konkret,  chindan  ham, 

epoletlar  shaklan  kotletga  aynan  o‗xshaydi,  ammo  oshiq  qahramonning  hissiy-

ruhiy  holati  bilan  mutlaqo  bog‗lanmaydi;  ikkinchi  o‗xshatish  esa  oshiqning  ruhiy 

holati bilan assotsiativ aloqadorlikka ega, ya‘ni Amur — yunon afsonalarida sevgi 

xudosi  demakdir.  Shuning  uchun  ham  ayni  shu  keyingi  o‗xshatish  bejo  yoki  be- 

ta‘sir emas, balki behad o‗rinli va ta‘sirlidir. 

Nutkdagi  har  qanday  qiyoslash  ham  o‗z  o‗rnida  bo‗lishi  lozim.  Noo‗rin 

qo‗llangan qiyoslash nutqning o‗rinliligiga sal- biy ta‘sir qiladi. Masalan mana bu 

jumladagi  qiyoslashni  o‗rinli  deb  bo‗lmaydi:  Kishi  hayotini  sahlab  holish  yetti