O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi j. Kulmuxamedov, Sh. Erbekov, K. Ibragimov, S. Raximberdiyev, D. Musayev

 
6. KERAKLI O‘QUV-JIHOZ, ASBOB-USKUNA VA 
ASHYOLAR: 
−
Uslubiy qo‘llanma;
−
TICO yoki MATIZ avtomobilining oldi boshqariluvchi va 
yetakchi g‘ildiraklarining yuritmalari;
−
Chilangarlik dastgohi, ish stoli, kalitlar to‘plari;
−
Yuvish-tozalash uskunalari, moslamalari va ashyolar;
−
Yuritma uchun ehtiyot qismlar;
−
Yong‘in o‘chirish vositalari.
 
 

---

137 
4.2. OLDINGI BOSHQARILUVCHI VA YETAKCHI 
G‘ILDIRAKLAR YURITMASINI QISMLARGA
AJRATIB, TEXNIK HOLATINI BAHOLASH, TXK VA 
NOSOZLIGINI BARTARAF ETISH TEXNOLOGIK
JARAYONNING KETMA-KETLIGI 
(MATIZ yoki TICO avtomobillari misolida) 
 
Faoliyat turlari 
Asbob 
uskuna, 
moslama va 
ashyo. 
Rasm (ko‘rinish) 
Ish bajarishda 
qo‘yiladigan tal-
ablar 
I. «TRIPOT» TURIDAGI SHARNIRLARGA TXK
1.1.
Ichki 
sharnirning 
himoyalovchi 
g‘ilofidagi 
qisqichlarni
yechish.
Ombir
J-35566 
qisqili tiski. 
1-katta qisqich; 
2-kichik qisqich. 
Himoyalovchi g‘ilof 
ko‘zdan kechirilsin. 
Qisqichlar 1 va 2 
ajratilsin.
1.2.
Sharnir 
korpusidan 
himoyalovchi 
g‘ilofni ajratish.
Qo‘lda. 
a-himoyalovchi g‘ilof; 
b-sharnir korpusi; 
Himoyalovchi g‘ilof 
ajratilib, sharnirdagi 
surkov moyi tozala-
nib artilsin.
1.3.
Sharnirni 
yechish.
Maxsus 
ombir. 
1-qaydlovchi halqa; 
2-sharnir. 
Qaydlovchi halqa 1 
yechilsin, sharnirni 
shlitsadan tortib 
chiqarilsin.

---

138 
1.4.
Himoya-
lovchi 
g‘ilofni 
yechish.
Qo‘lda.
G‘ilof 
almashtirilsin.
II. TASHQI «RSEPP» TURIDAGI SHARNIRNI QISMLARGA AJRATISH:
2.1.
Tashqi 
sharnirning 
himoyalovchi 
g‘ilofidagi 
qisqichlarni 
yechish.
J-35566 
qisqichli 
ombir.
1-katta qisqich;
2-kichik qisqich.
Himoyalovchi g‘ilof 
ko‘zdan kechirilsin. 
G‘ilofni ajratib olib, 
sharnirdagi surkov 
moyi tozalanib, 
artilsin.
2.2.
Sharnirdan 
himoyalovchi 
g‘ilofni yechish.
Qo‘lda
1-himoyalovchi g‘ilof. 
G‘ilof 1 ajratilsin. 
2.3.
Tashqi 
sharnirni 
yechish.
Maxsus 
qisqich.
1-qaydlovchi halqa;
2-sharnir. 
Qaydlovchi halqa 
kerib chiqarilsin va 
sharnir 2 ni valdan 
ajratilsin.
2.4.
Himoya-
lovchi 
g‘ilofni 
yechish.
Qo‘lda.
1-himoyalovchi g‘ilof.
Himoyalovchi g‘ilof 
1 ni valdan 
ajratilsin.
1
1
1

---

139 
III. TASHQI «RSEPP» TURIDAGI SHARNIRGA TXK, TEXNIK HO-
LATINI ANIQLASH
3.1.
Himo-
yalovchi g‘ilofni 
valga o‘rnatish.
Qo‘lda, 
surkov 
moyi.
Shikastlangan 
g‘ilofni yangisiga 
almashtirib, valga 
surkov moyini 
surtib o‘rnatilsin.
3.2.
Sharnirni 
valga o‘rnatish.
Qo‘lda, 
surkov 
moyi.
Shikastlangan 
sharnirni yangisiga 
almashtirib joyiga 
o‘rnatilsin.
3.3.
Sharnirni 
stoporlovchi 
halqasini 
o‘rnatish.
Otvertka.
1-otvertka; 2-sharnir;
3-stopor halqa.
Yangi stopor 
halqasini otvertka 
bilan kerib turib, 
sharnir valga si-
qilsin.
3.4.
Himo-
yalovchi g‘ilofni 
sharnir korpusi-
ga mahkamlash.
Maxsus 
qisqich.
1-katta qisqich;
2-kichik qisqich.
Himoyalovchi 
g‘ilofni 
sharnirga 
o‘rnatib, 
yangi 
qisqichlar 
bilan 
mahkamlansin.
IV. ICHKI «TRIPOT» TURIDAGI SHARNIRGA TXK, TEXNIK HO-
LATINI BAHOLASH VA YIG‘ISH 
4.1.
Himo-
yalovchi g‘ilofni 
valga o‘rnatish.
Qo‘lda, 
surkov 
moyi. 
Yangi g‘ilofni valga 
o‘rnatishdan oldin 
valga surkov moyi 
surtilsin.
4.2.
Sharnirni 
valga o‘rnatish.
Maxsus 
ombir, 
surkov 
moyi. 
1-qaydlovchi halqa; 2-
sharnir. 
Yangi sharnirga 
surkov moyi sur-
tilsin. Sharnir 2 ni 
valning shlitsaga 
kiritib, qaydlovchi 
halqa 1 ni o‘rniga 
joylashtirilsin.

---

140 
4.3.
Himoy-
alovchi g‘ilofni 
sharnir korpusi-
ga biriktirish. 
Qo‘lda. 
a-himoyalovchi g‘ilof; 
b-sharnirning korpusi; 
Yangi g‘ilof 
sharnirga 
o‘rnatilsin.
4.4.
Himoy-
alovchi 
g‘ilofdagi 
qisqichlarni 
mahkamlash.
Maxsus 
ombir. 
1-katta qisqich; 2-kichik 
qisqich. 
G‘ilofni yangi 
qisqichlar bilan 
mahkamlansin.
4.3-O‘QUV AMALIYOTINI O‘TKAZISH BO‘YICHA 
USLUBIY KO‘RSATMALAR 
Dars bosqichlari 
Ta’lim beruvchi (o‘qituvchi) 
Ta’lim oluvchi 
(o‘quvchi) 
I-bosqich: 
Tashkiliy qism.
(10 daqiqa). 
Mavzu, amaliyot maqsadi va 
baholash mezonlarini tushuntiri-
ladi. 
O‘zlashtiradi.
II-bosqich:
 
Kirish 
yo‘riqnomasi.
(30 daqiqa). 
Mehnat xavfsizligi va sanitariya 
qoidalari tushuntiriladi. Mavzuga 
tegishli nazariy bilimlar, takror-
lanadi. Ish ketma-ketligi tushun-
tiriladi. 
O‘zlashtiradi.
III-bosqich:
 
Test. 
(20 daqiqa). 
10 tadan test savollarini tarqatib, 
nazorat qiladi. 
Testga yozma 
usulda javob
beradi. 
IV-bosqich:
 
Amaliy ishlar. 
(160 daqiqa).
Ish bajarilishini kuzatilib, 
ko‘rsatmalar beradi. 
7 ta amaliy 
ishlarni 
bajaradi. 
V-bosqich:
 
Baholash mezonlari to‘ldiriladi, 
Yo‘l qo‘yilgan 

---

141 
Yakuniy qism.
(20 daqiqa). 
kamchiliklar tahlil qilinib, ish 
o‘rnini qabul qilib oladi. 
kamchiliklarni 
to‘g‘irlab 
o‘zlashtirib, ish 
o‘rni tartibga 
keltirilgach top-
shiradi. 
 
4.4. O‘QUVCHILARNING BILIMLARINI TEKSHIRISH 
UCHUN NAMUNAVIY TEST SAVOLLARI 
 
1.
 
Oldingi g‘ildirak yuritmasini muddatidan oldin ishdan 
chiqishi nima sabab bo‘lishi mumkin?
A) himoyalovchi g‘ilofni shikastlanishi;
B) gubchak podshipniklarini noto‘g‘ri rostlanganligi;
C) g‘ildiraklarni katta burchakga burilishi;
D) yuritmadagi surkov moyini almashtirmaslik.
2.
 
G‘ildiraklar oxirigacha bir tarafga burilganida shovqin 
chiqib, ikkinchi tarafga burilganida shovqin chiqmasa, ni-
madan dalolat beradi?
A) rul mexanizmi reykasining harakat yo‘li bir xil emasligi;
B) rul mexanizmida surkov moyi yo‘qligi;
C) rul tortqilaridagi sharnirlar yeyilgani;
D) yuritma vali egilganiligi.
3.
 
Yuritma vali egilgan bo‘lsa qanday usul bilan ta’mir-
lanadi?
A) yangisiga almashtiriladi;
B) egilganligi o‘lchab, pressda to‘g‘rilanadi;
C) qizdirib to‘g‘rilanadi;
D) sovuq holatda to‘g‘rilanadi.

---

142 
4.
 
Yuritma sharniridagi surkov moyi qachon almashtiriladi?
A) himoyalovchi g‘ilof shikastlanganida;
B) avtomobil 10 000 km masofa bosib o‘tganida;
C) almashtirilmaydi;
D) rejaga asosan davriy ravishda.
5.
 
G‘ildirak yuritmasidagi sharnirlarni o‘zaro almashtirsa 
bo‘ladimi?
A) almashtirib bo‘lmaydi;
B) almashtirsa bo‘ladi;
C) agar chap va o‘ng sharnirlarda yeyilish bo‘lmasa almashtirsa 
bo‘ladi;
D) agar ichki va tashqi sharnirlarda nuqsonlar bo‘lmasa almash-
tirsa bo‘ladi.
6. Ichki va tashqi himoyalovchi g‘iloflarni o‘zaro almashtirsa 
bo‘ladimi?
A) almashtirib bo‘lmaydi;
B) almashtirsa bo‘ladi;
C) agar g‘iloflarda nuqsonlar bo‘lmasa almashtirsa bo‘ladi;
D) faqat nosoz g‘iloflarni almashtirsa bo‘ladi.
7.
Avtomobil g‘ildiraklari orasidagi masofani o‘zgarishi qay-
si sharnir yordamida amalga oshiriladi? 
A) ichki;
B) tashqi;
C) ichki va tashqi;
D) masofa o‘zgarmaydi.
8. Yuritma sharnirlarida qanday moylar ishlatiladi?
A) SHRUS turidagi surkov moyi;
B) transmission moy;
C) solidol surkov moyi;

---

143 
D) gidravlik moy.
9. Sharnirni ish yuzalarining yeyilishi necha mm dan katta 
bo‘lsa yangisiga almashtiriladi?
A) 0,1;
B) 0,001;
C) 0,002;
D) 0,2.
10. Yuritma vali gubchak bilan qanday birikkan?
A) shlitsali;
B) shponkali;
C) konusli;
D) rezbali.
TEST JAVOBLARI 
(kalit) 
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
A 
A 
A 
A 
A 
A 
A 
A 
A 
A 
 
 

---

144 
5-ILOVA 
 
5.1.
 
 MUSTAQIL VA NOMUSTAQIL OSMALARNING 
TEXNIK HOLATINI BAHOLASH VA TXK 
 
1-MAQSAD: 
Avtomobilning oldi va orqa osmalarini texnik 
holatini aniqlash va unga TXK ishlarini bajarish ko‘nikmalarini 
shakllantirish. 
 
2. O‘QUV SOATLARI: 
6 soat (240 daqiqa). 
 
3. MODULNI O‘RGANISH JARAYONIDA EGAL-
LANADIGAN AMALIY KO‘NIKMALAR:
-
Mehnat muhofazasi va sanitariya qoidalariga rioya qilish;
-
Old va orqa osmalarni tozalash – yuvish;
-
Nosozliklarni aniqlash va bartaraf etish;
-
Old va orqa osmalarga TXK;
-
Asbob – uskunalardan to‘g‘ri foydalanish;
4. MODULNI O‘RGANISH DAVOMIDA SHAKLLA-
NADIGAN NAZARIY BILIMLAR: 
-
Xavfsiz ishlash usullari;
-
Oldi osmaning asosiy nosozliklari;
-
Orqa osmaning asosiy nosozliklari;
-
Nosozliklarni bartaraf etish usullari;
-
Texnik xizmat ko‘rsatish ishlari.
5.MAVZU DOIRASIDAGI ASOSIY MA’LUMOTLAR: 
Xavfsiz ishlash usullari. 
Avtomobilning oldi va orqa osmasi TXK va nazorat qilish 
ishlarida quyidagi xavfsizlik qoidalariga rioya qilish talab etiladi.
1.
Avtomobilni ko‘tarish faqat ruxsat etilgan joyida amalga 
oshirilsin.
2.
Ko‘targichning oyoqlari to‘g‘ri va ishonchli o‘rnatilsin.

---

145 
3.
Avtomobil ko‘tarilib bo‘lgandan so‘ng, ko‘targichning 
kutilmaganda tushib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik moslamasini soz-
ligi tekshirilsin.
4.
Ko‘targich boshqarish pultiga 
«Tegmang, tagida odam 
ishlamoqda» 
so‘zi yozilgan taxtacha osib qo‘yilsin. Avtomo-
bilni ko‘tarishdan avval ayniqsa kuzov osti va osmalarni tozalab 
yuvilishi shart.
5.
Yaroqli asbob-uskunalardan faqat o‘z vazifasida foyda-
lanilsin.
Yangi avtomobilda 1000 km masofa yurilgandan so‘ng bar-
cha rezbali birikmalar berilgan burash momentida qayta 
mahkamlanib chiqilishi kerak. Keyingi har 20 000 km masofa 
yurgandan so‘ng yana tekshirilib chiqiladi va qolgan ishlar 
ko‘rsatilgan talablar bo‘yicha bajariladi.
 
Oldi osmaning asosiy nosozliklari va bartaraf etish usullari 
 
Nosozlik 
belgilari 
Nosozlikning turlari 
Bartaraf etish 
usullari 
1. Avtomobilni 
bir tarafga torta 
boshlashi yoki 
siltanishlar sodir 
bo‘lishi.
Prujina qiyshaygan yoki 
singan.
Yangisiga 
almashtirilsin.
Ustun kronshteyni egilgan.
Yangisiga 
almashtiriladi.
Osmaning richagi egilgan. 
To‘g‘rilanadi, yaroqsiz 
bo‘lsa almashtiriladi. 
2. Osmadan 
shovqin chiqishi.
Ustunni yuqori tayanchi 
bo‘shab qolgan yoki singan.
Mahkamlanadi yoki 
almashtiriladi.
Amortizator shikastlangan, 
ishlamayapti.
Ta’mirlanadi yoki 
almashtiriladi.
Richag vtulkasi yaroqsiz.
Yangisiga 
almashtiriladi.

---

146 
Birikkan detallar bo‘shab qol-
gan.
Tekshirib 
mahkamlanadi.
Stabilizatori bo‘shab qolgan.
Mahkamlanadi.
Amortizator ustuni yemirilgan. Yangisiga 
almashtiriladi.
3. Avtomobil bir 
tomonga tortadi 
yoki boshqaruvi 
qiyinlashadi.
Amortizator ustuni yaroqsiz.
Almashtiriladi.
Stabilizator bo‘shab qolgan.
Mahkamlanadi.
Prujina qiyshaygan yoki 
singan. 
Almashtiriladi.
4. Yerga nis-
batan avtomobil 
kuzovining 
qiyshayib turi-
shi.
Prujina egilgan yoki singan.
Almashtiriladi.
Prujina elastikligini yo‘qotgan. Elastikligi tiklanadi.
5. Kuzovning
ko‘ndalang 
chayqalishi.
Stabilizator bo‘shab qolgan.
Mahkamlanadi.
Amortizator ustuni va 
mahkamlangan joyi yemirilgan.
Almashtiriladi.
Prujina egilgan yoki singan.
Almashtiriladi.
6. Osmaning 
cho‘kib (o‘tirib) 
qolishi.
Amortizator ustun teshigi 
yemirilishi yoki yaroqsiz.
Yangisiga 
almashtiriladi.