O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomli toshkent davlat texnika universiteti huzuridagi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tarmoq markazi

Uzatmalar qutisi.
Uzatmalar qutisi dvigateldan uzatiladigan burovchi moment qiymatini va yo’nalishini o’zgartiradi va bu bilan avtomobilning joyidan qo’zg’alishini, tezlikni oshirishini va orqaga yurishini ta’minlaydi.Bundan tashqari, uzatmalar qutisi yordamida ishlab turgan dvigatel avtomobil to’xtab turganda va inertsiya bo’yicha harakatlanganida transmissiyadan ajratib turiladi.
Avtomobilga to’rt yoki besh pog’onali bosh uzatma va differensial bilan birlashtirilgan uzatmalar qutisi o’rnatilishi mumkin. Besh pog’onali uzatmalar qutisi o’rnatilganda yonilg’ kamroq sarflanadi. Uzatmalar qutisining uzatish sonlari tezlikni jadal o’zgartirish va yonilg’ini tejab sarflash imkonini beradigan qilib tanlangan. Uzatmalar qutisidagi oldinga yurish uzatmalarining hammasida egri tishli doimo ilashib turadigan shesternyalar ishlatilgan. Uzatmalarni shovqinsiz va azrbasiz qo’shib almashtirish uchun inertsiyali sinxronizatorlar qo’lanilgan. Bu avtomobilni boshqarishni qulay va yengil qiladi, uzatmalar qutisining shovqinsiz ishlashni ta’minlaydi.
Uzatmalar qutisining uzatishlari soni:
I-3,818
II-2,210
III-1,423
IV-0,971
V-0,837
Orqaga yurish-3,583
Bosh uzatma-4,263
To’rt pog’onali qutini moylash hajmi – 2,0 l, besh pog’onali qutida – 2,1 l.
Ishlatish jarayonida uzatmalar qutisi, bosh uzatma va defferensialdanosozliklar paydo bo’lishi mumkin.
Harakat vaqtida shovqin paydo bo’lishi, uzatmalarni almashlab qo’shish qiyinligiva uzatmalarning o’z -ozidan ajralishi – uzatmalar qutisi, differensial va bosh uzatmada nosozliklar paydo bo’lganligidan dalolat beradi.
Tuzilishi va ishlatilishi
Uzatmalar qutisini karteri yuqori mustahkamlikka ega bo’lgan qotishmadan yasalgan.karterda tiqin bilan berkitilgan ikkita teshik mavjud. Yuqorigisi- moy sathini nazorat qilish va moy quyish, pastkisi- moyni qutidan to’kish uchun.
Karterning orqa qismida ishlov berilgan gardish mavjud, unga sakkizta bolt yordamida shtamplangan qopqoq mahkamlangan. Boltlar o’z-o’zidan bo’shab qolmasligi uchun yig’ish vaqtida ularning rezbali qismiga maxsus pasta surtiladi.
Uzatmalar qutisining karteri ilashish muftasi karteri bilan birgalikda transmissiya korpusini tashkilqiladi va uning ichida bosh uzatma hamda differensial joylashtiriladi.
Karter 6 ningichida yetakchi va yetaklanuvchi vallar joylashtirilgan.
Yetakchi val uchta zo’ldirli podshipnikda o’rnatilgan: old podshipnik maxovikning o’yiq qismida, o’rtangi podshipnik ilashish muftasining karteriga presslab o’rnatilgan va orqadagi podshipnik uzatmalar qutisining karterida joylashgan. Old podshipnik ilashish muftasi karteriga presslanib o’rnatilgan salnik bilan zichlangan. Yetakchi val bilan yaxlit bilan birinchi, ikkinchi va orqaga yurish uzatmasi shesternyalarning tishlari yasalgan. Uchinchi, to’rtinchi va beshinchi uzatmalarning shesternyalari yetakchi valdagi rolikli podshipniklarga o’rnatilgan. Shesternyalarningo’q bo’yicha siljimasligi valdagi ariqchalarga o’rnatilgan tayanch halqalar yordamida ta’minlanadi.
-uzatmalarning shesternyalarning orasida valning shlitsali qismida ushbu uzatmalarning sinxronizatori o’rnatilgan. Valning uchiga V-uzatmaning sinxronizatori o’rnatilgan, uning gupchagi esa gayka bilan mahkamlangan.
– uzatmalar shesternyalarining ignasimon podshipniklariga val dumida ishlangan kanal orqali moy uzatib turiladi.

Yetaklanuvchi val bosh uzatmaning egri tishli yetakchi shesternyasi bilan yaxlit qilib yasalgan. Po’latdan yasalgan valning ish yuzalariga termik ishlov berilgan. Yetaklanuvchi val ikkita konussimon rolikli podshipnikda o’rnatilgan.

Podshipniklardan biri ilashish muftasi karteriga, ikkinchisi esa uzatmalar qutisi karterigapresslanib o’tkazilgan. uzatmalarning shesternyalari ignasimon podshipniklarda joylashgan va o’q yo’nalishi bo’yicha siljimasliklari uchun stopor halqalari o’rnatilgan. Shesternyalarning o’rtasida, valning shlitsali qismida uzatmalarning sinxronizatori o’rnatilgan.
– uzatmalarining shesternyalari yetaklanuvchi valda shponkalar yordamida mahkamlangan.– uzatmalarining shesternyalari o’rtasida keruvchi vtulka o’rnatilgan. V- uzatmaning shesternyasi valga gayka bilan mahkamlangan.
Valning o’ng tomonida o’rnatilgan konussimon podshipnikni, uzatmalar shesternyalarining ignasimon podshipniklarini moylab turish uchun valda moy uzatish kanallari yasalgan. Bosh uzatma shesternyalari sachratgan moyi valning ko’ndalang yuzasi va ilashish muftasining karteri orasidan oqib o’tib, valning dumidagi kanalga kiradi. Orqaga yurish oraliq shesternyasining o’qi ilashish muftasi va uzatmalar qutisi karteriga presslanib o’rnatilgan va aylanib ketmasligi uchun bolt bilan ushlab turiladi. O’qda orqaga yurish uzatmasining oraliq shesternyasi erkin aylanadi. Orqaga yurish uzatmasini qo’shish uchun bu shesternya ayri yordamida orqaga yurish shesternyasi bilan ulanadi. Orqaga yurish shesternyasi bir vaqtda uzatmalarini almashlab qo’shish muftasi vazifasini bajaradi.
Sinxronizatorlar. Hamma uzatma sinxronizatorlarining tuzilishi bir xil, ammo o’lchamlari bilan farqlanadi.
Gupchakning tashqi yuzasidagi shlitsalar bo’yicha sinxronizatorning muftasi harakatlanadi. Muftaning ichki yuzasida bir-biridan bir xil masofada joylashgan uchta bo’ylama o’yiqcha yasalgan. Bu o’yiqchalarda uchta shamplangan va o’rtasida bo’rtiq joyi bo’lgan suxarik uchlar joylashgan. Suxariklar muftaning shlitsalariga ikkita prujina yordamida siqib turiladi, suxariklarning bo’rtiq joylari esa muftaning uchta qirqilgan shlitsalariga kirib turadi.
Gupchakning ikkala tomonidan jezdan yasalgan blokirovkalaydigan halqalar o’rnatilgan. Halqalarning tashqi diametrining ko’ndalang yuzasidagi uchta uyiqchaga suhariklarning chetlari kirib turadi. Blokirovkalaydigan halqalarning ichki yuzasi konussimon shaklda yasalgan va shesternyalarning konussimon ko’ndalang yuzasiga mos. Uzatmani qo’yishda shesternaya va halqa o’rtasidagi moyni siqib chiqarish va ishqalashni oshirish uchun halqaning konussimon ichki yuzasiga mayday rezba ochilgan. Halqaning tashqi yuzasida va unga juft bo’lgan sinxronizator gardishlarida bir hil tishchalar yasalgan. Shuning uchun mufta chapga yoki o’ngga siljitilganda unug shlisialari blokitovkalaydigan tishlar bilan ishlashadi.
Mufta gupchakka nisbatan ravon va engil harakatlanishi uchun ularning orasida 0, 01,…0, 08 mm ga teng bo’lgan tirqash bo’lishi kerak.Muftaning tashqi yuzasidagi silindrik o’yiqchasiga uzatmalarni almashmab- qo’shish ayrisi kirib turadi.
Neytral holatdagi sinxronizatorning detallari bo’ladi. Bunda blokirovkalovchi halqa va sinxronizatorning gardishi orasida moy mavjud va halqa konus yuzasida erkin aylanadi.
Uzatmalar qutisining ishlashi: Dvegatel ishlab turganida uzatmalarni almashlab qo’shish pshagi neytal va ishlash muftasi ajratilmagan holatda bo’lganda burovchi moment yetakchi valdan I va II uzatmalar shrsternyalariga uzqtiladi. Etakchi va etaklanuvchi vallarda joylashgan shesternyalar qo’zqalmas holatda qolishadi. Birinchi uzatmani ulashda sinxronizatorning muftasi shesternyaning kichik gardishini yetaklovchi vall bilan biqr ulangan sinxronizatorning gupchagi bilan ulaydi. Bunda brovchi moment yetakchi valning shesternyasidan sinxronizator muftasi shesternya va sinxronizator gupchagi yetaklovbchi valga uzatiladi.
uzatma ulangan bo’lsa, mufta shesternya gardishini sinxronizator gupchagi bilan ulaydi va burovchi moment yetakchi valdagi shesternyadan mufta va sinxronizator gupchgi orqali yetaklanuvchi valga uzatiladi.
uzatma ulanganda sinxronizatorning muftasi shesternyani gupchak bilan to’rtinchi uzatma ulanganda esa huddi shu mufta shesternyani gupchak bilan bog’laydi. Birinchi va ikkinchi holatlarda ham burovchi moment mufta ulab turgan metallar orqali uzatladi. V uzatma ulanganda mufta gupchakni shesternyaning gardishi bilan ulaydi va burovchi momend shesternyadan val bilan bikr mahkamlangan shesterniyaga uzatiladi.
Sirpanuvchi mufta neytral holatda bo’lganda suxarik gupchakdagi uyiqlarning markazida joylashib turadi. Va blokitovkalovchi halqaga ta’sir ko’rsatmaydi. Blokitovkalovchi halqaning bo’rtiqlari va gupchakning uyiqlari orasida ikki tomondan bir hil bo’lgan va “ V” masofaga teng bo’lgan tirqish mavjud. Suxarlar va blokirokalovchi halqadagi tirqash esa “ S” gat eng.
uzatmani ulashda mufta shesternya tarafiga qarab siljiydi. Va suxarni o’zi bilan birga siljitadi. Suxar blokirovkalovchi halqa bo’rtiqlarningko’ndalang yuzalariga taqalib halqani sinxronizator gardishining konussimon yuzasiga siqadi. Konussimon yuzalar o’rtasidagi ishqalanish va sinxronlashtirilayotgan massalarning intersiya kuchlari ta’sirida blokirovkalovchi halqa gupchakka nisbatan bo’rtiqlari gupchak o’yiqlarining devorchalariga taqalguncha buriladi. Natijada halqa bo’rtiqlarining orqa tomonidagi tirqish 2V ga teng bo’ladi. Sirpanuvchi muftaning yon tomoni blokitovkalovchi halqaninhg tishlariga taqaladi va shesternya hamda valning burchak tezliklari tenglashmaguncha mufta o’q bo’yicha siljiydi .
Shesternya va valning burchak tezliklari tenglashgandan so’ng blokitovkalovchi halqa va shesternya ning konus yuzalari orasidagi ishqalanish tugaydi va muftani halqaning tishlariga siqib turgan kuch yo’q bo’ladi. Bundan keyin mufta gupchakka nisbatan yengil siljiydi va gupchakni sinxronizator ning gardishi bilan ulaydi.
Yuritmaning vali uzatmalarni tanlash vali bilan pishang va ayri orqali bog’langan. Uzatmalarni almashlab ko’rish shtoklarida uzatmalarni qo’yish ayirlari va shtok ayirlari joylashgan.
Pishang chapga –o’ngga surilganda vallar va o’z o’qi atrofida burilmaydi va pishing hamda ayri orqali uzatmalarni tanlash valini yuqoriga-pasga harakatlantiradi. Val tanlangan uzatmaga qarab shtokni ayrilaridan biri tutashadi va uzatmani qo’yishshtokini harakatga keltiradi.
Bosh uzatma va differensial
Bosh uzatma bir juft shesternyadan tashkil topgan bo’lib yetakchi g’ildiraklarga uzatilayotgan burovchi momentni oshirish uchun xizmat qiladi.
Avtomobil notekis yo’lda yoki burilishda harakatlanganida, unung yetakchi g’ildiraklari bir xil vaqt ichida xar hil yo’l bosib o’tadilar. Shuning uchun yetakchi g’ildiraklar ikkita yarim o’qlarga o’rnatilgan va o’qlarning uchlariplanetar mexanizmi differensial bilan birlashtiriladi. Differensial burovchi momentni yetakchi g’ildiraklarga taqsimlaydi va g’ildiraklarning har hil burchak tezliklarida harakatlanishiga imkon beradi.
Bosh uzatma ikkita silindrsimon, egri tishli shesternyalar 1 va 2 dan tashkil topgan. Juftning uzatish soni 4,263. bosh uzatmaning yetakchi shesternyasi 1 uzatmalar qutisini yetaklanuvchi vali bilan birgalikda yaxlit qilib yasalgan. Yetaklanuvchi shesternya deferensial qutisiga maxsus silindrsimon o’yiqchaga o’rnatilib markazlanadi va boltlar hamda prujinali shaybalar yordamida mahkamlanadi. Boltlarni tortish momenti 80…100 H*m. bosh uzatma shovqinsiz ishlashi uchun yetakchi va yetaklanuvchi shesternyalar bir-biriga mos qilib maxsusstendda tanlanadi. Shuning uchun bu shesternyalarni almashtirish lozim bo’lganda ular juft qilib almashtiriladi.
Differensial qutisi quyish yo’li bilan yasalgan. Satellitlar sferasimon yuzalari bilan shaybalar orqali differensialning qutisiga tayanib turadi.
Yarim o’qlarning shesternyalari rostlash shaybalari orqali differensialning qutisiga tayanadi. Satellitlar o’qda o’rnatilgan. Satellitlar o’qi differensial qutisida shtift 8 yordamida ushlab turiladi. Yarim o’q shesternyalarining ichki diametrida shlitsalar ochilgan. Bu shlitsalar bilan shesternyalar ichki kardanli sharnirlarning shlitsali uchliklariga biriktiriladi.
Differensialning qutisi yetaklanuvchi shesternya bilan birgalikda ilashish muftasi karteri va uzatmalar qutisining karterida o’rnatilgan ikkita podshipniklarda aylanadi.
Differensial qutisiga spidometrning yetakchi shesternyasi mahkamlanadi. Yetakchi shesternya yetaklanuvchi shesternya bilan doim tutashib turadi.
Differensial shesternyalarini burish momenti 15… 20 H*m dank am bo’lmasligi kerak.